Cmentarz prawosławny w Warszawie

---

Historia

Powstanie cmentarza

W Warszawie, zanim powstał cmentarz prawosławny, niewielka społeczność wyznawców prawosławia nie miała dedykowanego miejsca pochówku aż do lat trzydziestych XIX wieku. Pochówki odbywały się w wyznaczonych częściach na cmentarzu ewangelicko-augsburskim oraz cmentarzu ewangelicko-reformowanym, usytuowanym początkowo przy ulicy Leszno, a także na cmentarzu Powązkowskim.

W kwestii założenia odrębnego cmentarza sprawa zaczęła się rozwiązywać dopiero w 1834 roku, kiedy to rusyfikacja po upadku powstania listopadowego spowodowała znaczny wzrost liczby wyznawców Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w stolicy. W tym czasie, na mocy ukazu carskiego, zlikwidowano rzymskokatolicką parafię św. Wawrzyńca, a jej kościół przekształcono w cerkiew na cześć Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej.

Planowanie nowego cmentarza miało nie tylko religijny, ale także polityczny wymiar, bowiem to właśnie w rejonie cmentarza odbywały się walki w trakcie powstania, co nadawało temu miejscu szczególną symbolikę. Cmentarz sfinansowano z kwoty 45 tysięcy złotych pozostałych ze zbiórki na pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. Prace związane z jego organizacją były nadzorowane przez inż. F. I. Golikowa, który zrealizował plan zagospodarowania terenu oraz nasadzenia drzew.

W opinii Piotra Paszkiewicza i Michała Sandowicza, pierwsze pochówki na cmentarzu związane były z masowym grobem rosyjskich żołnierzy, poległych w czasie szturmu. Wprawdzie, pierwsze nagrobki wiążące się z innymi osobami zaczęły pojawiać się w roku 1836, jednakże poświęcenie nekropolii miało miejsce dopiero w 1839 roku, a oficjalna inauguracja odbyła się w 1841 roku z osobnym ceremoniałem wojskowym i religijnym, w tym poświęceniem cerkwi.

Rodziny prawosławne, ze względu na znaczną odległość nekropolii, wciąż miały w zwyczaju chowanie zmarłych na cmentarzach ewangelickich, co w 1842 roku zabronił dekret carskich władz. Dodatkowo, w tym czasie zbudowano dom dla pracowników cmentarza, blisko jego bramy wjazdowej.

Cmentarz był podzielony na kilka kwater, gdzie chociaż w pierwszej kolejności chowane były osoby płacone, oficerowie i duchowni, z czasem planowano również inne sekcje dla mniej zamożnych mieszkańców.

Rozwój terytorialny nekropolii

W około 1850 roku okazało się, że początkowy teren cmentarza nie wystarczał do przechowywania wszystkich zmarłych. W październiku 1855 roku Rada Administracyjna Królestwa Polskiego podjęła decyzję o wywłaszczeniu sąsiadujących działek, co umożliwiło powiększenie powierzchni cmentarza do 18 ha, otoczonego wałem oraz rowem. Tak powstała tzw. piąta kwatera. Choć początkowo części te były oddzielone rowem, już przed końcem XIX wieku połączono oba obszary, a pełne zagospodarowanie ukończono przed 1862 rokiem.

Liczba pochowanych osób w 1863 roku wynosiła 16 352, świadcząc o rosnącym znaczeniu nekropolii. W drugiej połowie XIX wieku efektywnym menedżerem oraz doskonałym stanem cmentarza interesował się przewodnik, który wskazywał na jego walory ogrodowe:

ma pozór bardzo pięknego ogrodu, w którym szerokie ulice, równe aleje, wśród klombów pełnych kwiatów, wznoszące się wspaniałe pomniki i czystość wzorowa czynią to miejsce nade powabnem

Usytuowanie cmentarza w bardziej komfortowych warunkach w porównaniu do innych miejsc pochówku w Warszawie było znaczną zmianą w porównaniu do czasów jego otwarcia.

W 1903 roku arcybiskup Hieronim poszerzył teren nekropolii, zakupując przylegającą działkę, gdzie w 1905 roku, określił sylwetkę cerkwi św. Jana Klimaka, mającej pełnić funkcje pomocnicze dla istniejącej parafii. W ten sposób powierzchnia cmentarza wzrosła do 19 ha.

W artykule poświęconym tej sprawie można znaleźć dalsze szczegóły: Cerkiew św. Jana Klimaka w Warszawie.

W II Rzeczypospolitej

W 1915 roku m.in. arcybiskup Mikołaj wraz z duchowieństwem prawosławnym emigrował, co pociągnęło za sobą zniknięcie niezbędnych dokumentów z kancelarii cmentarnej, które pozostaną utracone. Po powrocie do Warszawy w 1919 roku, stan cmentarza budził zastrzeżenia i alarmował o degradowaniu wielu nagrobków, co opisał ks. Jan Kowalenko.

W 1921 roku gazeta Robotnik opisała ten stan w dramatyczny sposób:

Większość sklepionych grobów ma albo wyłamane zamki u drzwiczek, lub też płyty marmurowe są rozbite i poniewierają się u grobów (…) Trumny metalowe siłą pootwierane leżą przewrócone, często do góry spodem, nagie szkielety, obdarte ręką świętokradzką, wołają o pomstę

Również w tym roku kościół św. Wawrzyńca powrócił do rzymskokatolików. W efekcie, na linii między kościołem a cmentarzem rozpoczęto budowę ogrodzenia, a w 1932 roku zdecydowano o ekshumacji 50 grobów z sąsiedztwa kościoła, które przeniesione zostały na teren cmentarza prawosławnego. W wyniku tego, układ nagrobków uległ znacznemu przekształceniu.

Po II wojnie światowej

W 1945 roku cmentarz, pozbawiony opieki przez długi czas, uległ zniszczeniu, mnożąc poważne uszkodzenia i akty wandalizmu. Aby sfinansować remont cerkwi św. Jana Klimaka, zarząd nekropolii w latach 60-tych przekazał prawie 200 nagrobków na materiał budowlany. W tym czasie zmieniano także układ cmentarza, co wiązało się z przeniesieniem wielu pomników.

W 1965 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków, jednak w 1971 roku w wyniku przebudowy ulicy Wolskiej, teren nekropolii został okrojony, zmuszając do przeniesienia części nagrobków.

Od 1973 roku pod kierownictwem ks. Szydłowskiego rozpoczęły się prace konserwatorskie. W tym czasie kaplica grobowa Mieszczerskich znalazła nowa funkcję jako główna kaplica cmentarna.

W 1977 roku, z uwagi na problemy finansowe, dopuścił on również katolickie pochówki, umiejscawiając je w północnej części nekropolii. Również w zachodniej sekcji pochowano budowniczych Pałacu Kultury i Nauki oraz czerwonoarmistów. W 1988 roku, z okazji tysiąclecia chrztu Rusi, zbudowano nową dzwonnicę, zaprojektowaną przez Michała i Wiktora Sandowiczów.

W wyniku wichur w 2005 roku wiele nagrobków uległo zniszczeniu, chociaż zostało to później naprawione przez Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków. Stan cmentarza wciąż pozostawia wiele do życzenia z uwagi na massive zniszczenie archiwów, co uniemożliwia ustalenie dokładnej liczby pochowanych. Jednocześnie zmienił się też charakter drzew rosnących na cmentarzu; większość nowego drzewostanu to samosiejki, co negatywnie wpłynęło na pierwotny krajobraz nekropolii.

W 2012 roku cmentarz zajmował już tylko 13,3 ha i liczył 101 kwater, w którch znajdowało się 40 pomników w każdym rzędzie. W listopadzie odbywają się tam ekumeniczne nabożeństwa z uwagi na zróżnicowanie wyznań wśród pochowanych.

Architektura cmentarza

Cmentarz prawosławny na Woli, w początkowych latach swojego istnienia, miał charakter głównie rosyjski. Jednakże po zakończeniu I wojny światowej zaczęła się zmieniać demografia pochówków; obecnie można tu znaleźć groby Rosjan, Polaków, Ukraińców, Tatarów, Romów, a także pojedyncze nagrobki Rumunów, Greków, Ormian oraz Gruzinów. Część północna nekropolii jest miejscem spoczynku przedstawicieli ostatnich dwóch grup. Przez długie lata, aż do lat 60. XX wieku, większość nagrobków była opatrzona napisami w grażdance, a czasem nawet w archaicznych formach alfabetu cyrylickiego lub głagolicy. W kolejnych latach coraz częściej pojawiały się groby z inskrypcjami w alfabecie łacińskim.

W wyniku przeniesienia 50 nagrobków znajdujących się w pobliżu cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej, pierwotny układ cmentarza został zaburzony, gdyż nagrobki te rozlokowano w sąsiedztwie nowszych pochówków. Od 1985 roku nekropolia jest wpisana do wojewódzkiej ewidencji zabytków, w tym czasie cerkiew św. Jana Klimaka uzyskała status zabytku w 2003 roku. Cmentarz, ujęty w rejestrze zabytków jako fortyfikacja pod nazwą „Reduta Wolska nr 56”, wraz z cerkwią oraz kościołem św. Wawrzyńca, tworzy zespół „Reduta Wolskiej”. Wszystkie te obiekty są pod numerem 54 z datowaniem na 20 sierpnia 2003 roku, zaś kościół św. Wawrzyńca posiada dodatkowo numer 611 z 1 lipca 1965 roku.

Cmentarz widnieje w gminnej ewidencji zabytków Warszawy od 2012 roku, gdzie nosi numer WOL20189 i klasyfikowany jest zarówno jako fortyfikacja, jak i miejsce pochówku, z historyczną nazwą „Zespół Reduty Wolskiej – szańce ziemne, fosa, pole Reduty wraz ze starym drzewostanem” oraz współczesną „Cmentarz Prawosławny”. Cerkiew, kościół oraz jego budynek parafialny mają osobne pozycje w ewidencji.

Groby

Na cmentarzu prawosławnym na Woli zachowało się wiele pomników nagrobnych o znaczącej wartości artystycznej. Wśród autorów tych dzieł znaleźć można uznawanych rzeźbiarzy i architektów warszawskich, takich jak Stanisław Noakowski, Andrzej Pruszyński, Henryk Żydok, Bolesław Syrewicz oraz Borys von Zinserling. Najstarsze dziewiętnastowieczne pomniki można podzielić na dwa główne typy: te nawiązujące do rosyjskiej architektury prawosławnej oraz budowle utrzymane w innych stylach architektonicznych.

Niektóre z nagrobków łączą cechy obu tych tradycji artystycznych. Materiały wykorzystywane do budowy grobów obejmują zarówno kamień, jak i żeliwo. Wśród nagrobków typowych dla tradycji wschodniej często spotyka się cebulaste kopułki oraz miniaturowe repliki cerkwi, które czasami współczesne elementy zachodniej architektury, jak floraturę czy ostre łuki. Klasyczne motywy żałobne, takie jak kolumny, kamienie oplatane bluszczem, kotwice symbolizujące nadzieję, urny, czy gorejące serca dla upamiętnienia głębokiej wiary zmarłego, są również powszechne. Rzadziej spotyka się wyobrażenia czaszki i piszczeli czy aniołów, częściej natomiast płaskorzeźby odzwierciedlające zawód zmarłego lub jednostki wojskowe, w których on służył.

Natomiast nagrobki nawiązujące do architektury zachodniej często utrzymane są w stylach neogotyckim, neorenesansowym, neoklasycznym oraz secesyjnym. Sekcje te często zdobione są żeliwnymi dekoracjami, jak rzeźbione ogrodzenia, a także motywami kobiecej postaci w tle kotary. Zespół pomników staroobrzędowców, pierwotnie znajdujących się na cmentarzu na Kamionku, również ma swoje szczególne miejsce tutaj, naśladując formę trumien. W II połowie XX wieku nagrobki przeważnie nie mają znaczącej wartości artystycznej, z wyjątkiem nagrobka teologa prawosławnego, ks. Jerzego Klingera, zaprojektowanego przez Jerzego Nowosielskiego, który posiada formę malowanej wnęki z wizerunkiem Matki Bożej wzorowanej na ikonie typu „Znak” w otoczeniu świętych.

Pomniki

Mimo iż wiele nagrobków na cmentarzu prawosławnym ma swoją unikalną historię, szczególnie na uwagę zasługują dwa pomniki poświęcone żołnierzom Ukraińskiej Republiki Ludowej. Zlokalizowane są one w sąsiedztwie grobów osób z tejże jednostki. Obydwa mają formę krzyży z wyrytym złotym tryzubem oraz napisem pamiątkowym w językach polskim i ukraińskim.

W pobliżu bramy wjazdowej umieszczony jest kamień, który upamiętnia spalenie 500 ciał mieszkańców Woli, które miało miejsce 5 sierpnia 1944 roku. Centralną część cmentarza zdobi odsłonięty w 2009 roku pomnik upamiętniający ofiary wielkiego głodu na Ukrainie, jego twórcą jest Giennadij Jerszow.

Pochowani na cmentarzu

Na cmentarzu prawosławnym na Woli znajduje się wiele grobów, które kryją w sobie historię osób, które przyczyniły się do rozwoju religii oraz kultury w Polsce. W szczególności wyróżniają się duchowni prawosławni, którzy wnieśli wiele do życia społeczności prawosławnej.

Duchowni prawosławni

W sąsiedztwie cerkwi św. Jana Klimaka spoczywają wybitne postacie, które pełniły ważne funkcje w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym. W gronie zmarłych zwierzchników znajdują się:

• metropolita Dionizy (Waledyński),
• metropolita Tymoteusz (Szretter),
• metropolita Stefan (Rudyk),
• metropolita Bazyli (Doroszkiewicz).

Oprócz nich na cmentarzu prawosławnym na Woli pochowani są także:

• arcybiskup Jeremiasz (Anchimiuk),
• arcybiskup Sawa (Sowietow),
• biskup Mateusz (Siemaszko),
• ks. prof. dr hab. płk Marian Bendza,
• ks. Maksym Sandowicz, syn świętego Maksyma Gorlickiego,
• ks. Aleksy Znosko,
• ks. prof. Jerzy Klinger,
• ks. Stefan Biegun,
• ks. Wsiewołod Łopuchowicz,
• ks. Jan Kowalenko,
• archimandryta Teofan (Protasiewicz),
• ks. Wiaczesław Rafalski,
• ks. Szymon Fedorońko z synami (symbolicznie),
• ihumen Alipiusz (Kołodko),
• ks. płk. Piotr Lenczewski, kanclerz Prawosławnego Ordynariusza Wojskowego, rektor kaplicy św. płk. Bazylego przy Prawosławnym Ordynariacie WP,
• ks. Stefan Wawreniuk, proboszcz parafii św. Mikołaja w Radomiu,
• ks. Antoni Naruszewicz, proboszcz parafii św. Michała Archanioła w Starym Korninie,
• ks. Mikołaj Lenczewski.

Osoby świeckie

Na warszawskim cmentarzu można również natknąć się na groby wielu znanych postaci świeckich, których życie i twórczość pozostawiły trwały ślad w polskiej kulturze i historii:

• Anna Andreeff, malarka i ceramiczka, wykładowca akademicki,
• Jerzy Androsiuk, polski architekt i profesor Politechniki Warszawskiej,
• Michaił Arcybaszew, pisarz i poeta,
• Marko Bezruczko, generał Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej,
• Bazyli Białokozowicz, profesor rusycysta, białorutenista i ukrainista,
• Juliusz Borejko, prof. dr medycyny, publicysta,
• Maria Borejko, dr medycyny, publicystka,
• Maria Burska-Przybora, śpiewaczka operowa,
• Andrzej Butruk, aktor,
• Zdzisław Chromiński, pedagog,
• Nadzieja Drucka, pisarka i tłumaczka,
• Marek Gajewski, żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego,
• Roman Gałan, dziennikarz i wykładowca,
• Olga Aleksandrowna Ganżulewicz, śpiewaczka operowa,
• Konstanty Gawryłow, kompozytor i skrzypek,
• Xenia Grey, śpiewaczka operetkowa,
• Aleksander Gudzowaty, przedsiębiorca, prezes Bartimpexu,
• Wacław Feryniec, pułkownik, żołnierz 1 Brygady Pancernej,
• Dmitrij Fiłosofow, filozof, literat,
• Marian Friedmann, aktor,
• Mikołaj Frydrychowicz, dziennikarz, działacz społeczny,
• Helena Jaszczołtowa, aktorka teatralna,
• Franc Juzwikiewicz, generał-lejtnant armii Imperium Rosyjskiego,
• Nikołaj Juzwikiewicz, sztabs-kapitan lejb-gwardii konnej,
• Mikołaj Kawelin, działacz sportowy,
• Miron Kertyczak, przewodniczący Związku Ukraińców w Polsce,
• Czesław Kiszczak, generał, polityk, premier,
• Maria Kiszczak, polska ekonomistka, żona Czesława Kiszczaka,
• Jerzy Kozakiewicz, aktor,
• Sergo Kuruliszwili, poeta,
• Wiktor Kuszcz, generał Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej,
• Tadeusz Lewandowski, kapitan żeglugi wielkiej, weteran,
• Olga Łada, śpiewaczka,
• Stanisław Mazurkiewicz, żołnierz AK, operator filmowy,
• Wojciech Mazurkiewicz, dziennikarz, poeta,
• Jerzy Michalewicz, aktor,
• Maria Michalewicz, aktorka,
• Siergiej Muchanow, prezes Dyrekcji Warszawskich Teatrów Rządowych,
• Krystyna Multarzyńska, malarka,
• Dominka Ogijenko, żona Iwana Ohijenki,
• Wiktor Orłowski, profesor Politechniki Warszawskiej,
• Józef Perwolf, czeski historyk,
• Aleksandr Puzyriewski, rosyjski generał,
• Nicolae Radulescu, śpiewak operowy,
• Zdzisław Roykiewicz, poeta,
• Zofia Roykiewicz, poetka,
• Jewgienij Pietrowicz Rożnow, generał-major, gubernator,
• Jerzy Skowronek, historyk,
• Witold Smętek, sportowiec,
• Dmitrij Sokolcow, twórca Instytutu Radiotechniki w Warszawie,
• Stanisława Stanclik, graficzka,
• Zbigniew Starczewski, profesor Politechniki Warszawskiej,
• Sokrates Starynkiewicz, p.o. prezydenta Warszawy,
• Wiktor Syczugow, akademik architektury,
• Piotr Szarejko, lekarz, ginekolog,
• Irena Szpak, pisarka i tłumaczka,
• Zbigniew Szymański, kapitan żeglugi wielkiej,
• Jerzy Turonek, historyk białoruskiego pochodzenia,
• Marian Ussorowski, realizator filmów dokumentalnych,
• Andrzej Walicki, historyk idei,
• Elżbieta Zajączkowska, malarka.

Przyroda

W materiałach gromadzonych przez wojewódzką ewidencję zabytków z 1985 roku zauważono obecność starodrzewu, który obejmuje różnorodne gatunki drzew. W skład tej cennej flory wchodzi 25 lip, 37 kasztanowców, 27 jesionów, 19 robinii, 56 klonów oraz 9 topoli.

Warto zwrócić szczególną uwagę na lipę drobnolistną, która rośnie w południowo-zachodnim rogu cmentarza. Została ona uznana za pomnik przyrody już w 1973 roku. W 2016 roku jej wysokość wynosiła 26,5 metra, a obwód pnia osiągał 376 centymetrów.

---

Oceń: Cmentarz prawosławny w Warszawie

---