Zachęta Narodowa Galeria Sztuki

---

Budynek

W lutym 1862 roku Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych zainicjowało pierwszy konkurs na projekt nowego gmachu wystawienniczego. Niestety, ze względu na brak odpowiednich funduszy i działki, plan nie doczekał się realizacji. Po uzyskaniu, w 1894 roku, działki od magistratu Warszawy, usytuowanej u zbiegu ulicy Królewskiej i placu Ewangelickiego, ogłoszono kolejny, trzeci konkurs. Tym razem zwycięzcą okazał się Stefan Szyller, architekt odpowiedzialny również za gmach główny Politechniki Warszawskiej. Projekt umożliwiał budowę w stylu renesansowym z dwoma kondygnacjami.

Przed rozpoczęciem budowy Towarzystwo pozyskało większą działkę dzięki darowiźnie właścicielki sąsiedniej kamienicy, Ludwiki z Lindów Góreckiej. W konsekwencji ogłoszono czwarty, zamknięty konkurs na budowę większego gmachu, który ponownie wygrał Szyller, prezentując projekt czteroskrzydłowego budynku z częścią frontową, bocznymi skrzydłami oraz galerią z tyłu. Zastosowane w jego konstrukcji elementy włoskiego renesansu wraz z dekoracjami Zygmunta Otto przyczyniły się do niezwykłej estetyki budowli. Budowę rozpoczęto we wrześniu 1898 roku, a 15 grudnia 1900 roku miało miejsce oficjalne otwarcie frontowego budynku. Dodatkowo, 15 października 1903 roku otwarto południowe skrzydło, które zostało przeznaczone na wystawę stałą przedstawiającą dzieła polskie z kolekcji Towarzystwa Zachęty. Mimo licznych planów, dalsza rozbudowa gmachu została wstrzymana z powodu dochodów czerpanych z wynajmu pozostałej części działki.

Dzięki nieprzewidzianym okolicznościom, w tym oblężeniu Warszawy w 1939 roku, budynek przetrwał pomimo licznych zniszczeń okolicznych konstrukcji. W 1942 roku, po wywiezieniu zbiorów, Zachęta została przekształcona w Haus der Deutschen Kultur, miejscem propagandowych wystaw. W Sali Matejkowskiej zamiast oryginalnych dzieł zawisły symbole niemieckie, a w jej wnętrzu odbywały się koncerty. Straty w czasie powstania warszawskiego były znaczne, jednak gmach przetrwał przygotowania do podpalenia.

Remont po II wojnie światowej rozpoczął się w kwietniu 1945 roku, a gmach stał się siedzibą Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków oraz Państwowych Pracowni Konserwacji Zabytków. W 1951 roku obiekt znowu zyskał status miejsca wystaw artystycznych, gdyż Centralne Biuro Wystaw Artystycznych przeniosło swoją siedzibę właśnie do tego budynku. Kolejne ważne zmiany miały miejsce w 1958 roku, kiedy to Ministerstwo Kultury i Sztuki podjęło decyzję o rozbudowie, umożliwiającej uzupełnienie gmachu o nową, stalową i przeszkloną konstrukcję. Projekt zakładał innowacyjne podejście do organizacji przestrzeni, tyle że nie doczekał się realizacji.

W 1982 roku rozpoczęto budowę skrzydła północno-zachodniego według projektu Feliksa Dzierżanowskiego, a w latach 1991–1993 realizacja była nadzorowana przez firmę Dom i Miasto oraz później przez Autorskie Biuro Architektoniczne Barbary i Janusza Twardowskich. W trakcie prac dostosowano klatkę schodową, co umożliwiło bezpośredni dostęp do nowych przestrzeni wystawowych. 14 grudnia 2000 roku, nad wejściem do sali Narutowicza, odsłonięto tablicę upamiętniającą Gabriela Narutowicza, a także tablicę poświęconą Wojciechowi Gersonowi, współzałożycielowi Towarzystwa, znajdującą się nad jego imienną salą.

Od 1900 roku w gmachu „Zachęty” miały miejsce ważne zmiany instytucjonalne. Poniżej przedstawiamy chronologię:

• 1900 – 1942 – Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych,
• 1942 – 1945 – Haus der Deutschen Kultur (Dom Niemieckiej Kultury, instytucja nazistowska),
• 1949 – 1989 – Centralne Biuro Wystaw Artystycznych,
• 1989 – 2003 – Państwowa Galeria Sztuki Zachęta,
• 2003 – 2012 – „Zachęta” – Narodowa Galeria Sztuki,
• 2012 – obecnie – Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki.

Warto zaznaczyć, że budynek został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 705 z dnia 1 lipca 1965 roku.

Historia

Początki Zachęty

Historia Zachęty sięga roku 1860, kiedy to w Królestwie Polskim powstało Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. Jego pierwotnym celem było organizowanie wystaw, zakup wartościowych dzieł sztuki do kolekcji narodowej, a także wspieranie młodych artystów w ich twórczości. Właściwa siedziba Zachęty, zaprojektowana przez znakomitego architekta Stefana Szyllera, została wzniesiona dzięki zjednoczonym wysiłkom Towarzystwa oraz hojności lokalnej społeczności, stając się jednym z kluczowych ośrodków artystycznych w Warszawie, promującym nowoczesne malarstwo. Budowa rozpoczęła się we wrześniu 1898 roku, a otwarcie miało miejsce 15 grudnia 1900 roku.

20-lecie międzywojenne

W historii Zachęty znajduje się także tragiczny moment, jakim była śmierć pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Gabriela Narutowicza, który zginął 16 grudnia 1922 roku w pałacu Zachęty.

II wojna światowa

W czasie oblężenia Warszawy w 1939 roku, mimo że sąsiednie budynki, takie jak kościół ewangelicko-augsburski i gimnazjum im. M. Reja, uległy zniszczeniu, gmach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych ocalił się, choć odnotowano pewne uszkodzenia. Co warto podkreślić, zbiory nie zostały ewakuowane nawet do piwnic. W wyniku bombardowań, obrazy wiszące na ścianach były narażone na zniszczenia. Tylko jedno dzieło, „Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki, udało się wywieźć. Po kapitulacji Warszawy, gmach został zarekwirowany przez okupantów, a Towarzystwo rozwiązano, przesyłając większość zbiorów do Muzeum Narodowego. Kilkaset obrazów przewożono w otwartych ciężarówkach, nie prowadząc żadnej dokumentacji. Zachęta stała się „Haus der Deutschen Kultur”, miejscem propagandowych wydarzeń niemieckich. Podczas powstania warszawskiego, budynek doznał poważnych uszkodzeń wskutek artyleryjskich bombardowań, a oznaki podpalenia, odnalezione po wojnie, sugerują, że planowano jego zniszczenie.

1945–1989

Po wojnie, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych nie zostało przywrócone do działalności, a jego zbiory przeniesiono do Muzeum Narodowego, które stały się istotną częścią Galerii Malarstwa Polskiego. Gmach Zachęty oddano w ręce Centralnego Biura Wystaw Artystycznych, gdzie dyrektorami byli: Armand Vetulani (1949–1954), Gizela Szancerowa (1954–1969) oraz Wojciech Wilski (1969–1977).

Po 1989

Po 1989 roku Centralne Biuro Wystaw Artystycznych poddawane było stopniowym zmianom, zyskując coraz większą autonomię. W 1994 roku, na mocy zarządzenia Ministra Kultury i Sztuki, powołano Zachętę Państwową Galerię Sztuki. Kolejnym krokiem było nadanie 25 września 2003 roku statusu narodowej instytucji kultury przez ministra kultury Waldemara Dąbrowskiego, co spowodowało, że Galeria przyjęła nazwę Zachęta Narodowa Galeria Sztuki.

Działalność

Działalność wystawiennicza

Odpowiedzialność za organizację wystaw oraz strategię działań artystycznych w Zachęcie spoczywa na Radzie Programowej i Zespole Kuratorskim, których kierownictwo sprawuje Dyrekcja. W skład Zespołu Kuratorskiego w latach 2009–2010 weszli eksperci tacy jak dr Agnieszka Morawińska (Dyrektor – do dnia 1 listopada 2010), Hanna Wróblewska (I z-ca dyrektora, w listopadzie 2010 tymczasowa dyrektorka, od 1 grudnia 2010 dyrektor Galerii), Maria Brewińska, Magdalena Kardasz, Julia Leopold, Karolina Lewandowska (do sierpnia 2010), Anna Tomczak. W roku 2011 skład Zespołu kuratorskiego uzupełnili: Hanna Wróblewska (Dyrektor), Maria Brewińska, Magdalena Kardasz, Julia Leopold (do lutego 2011) oraz Anna Tomczak.

Rada Programowa, odpowiedzialna za wizję i program Galerii, składa się z wybitnych osobistości, w tym: Jacek Dehnel, dr Rainer Fuchs, Piotr Gruszczyński, Beatrice Joss, Krzysztof Knittel, doc. dr hab. Marta Leśniakowska, prof. Andrzej Mencwel, Dorota Monkiewicz, prof. Mark Nash, prof. dr Piotr Piotrowski, prof. dr Krzysztof Pomian, prof. dr Maria Poprzęcka, prof. Jacek Sempoliński, Andrzej Starmach, prof. Maciej Świeszewski, Artur Żmijewski.

Kolekcja

Kolekcja stała Zachęty Narodowej Galerii Sztuki zawiera różnorodne dzieła współczesnej sztuki polskiej, obejmujące malarstwo, rzeźbę, instalacje, fotografię oraz kinematografię. Warto zauważyć, że jej prezentacja nie odbywa się w formie stałej. Regularnie organizowane wystawy w Galerii mają charakter wystaw czasowych, co podkreśla dynamikę oraz zmienność oferty artystycznej.

Działalność edukacyjna

Działania edukacyjne Galerii mają na celu zwiększanie świadomości artystycznej wśród społeczeństwa oraz poszerzenie dostępu do sztuki współczesnej. Programy edukacyjne są dostosowane do różnych grup wiekowych oraz poziomów zaawansowania, co czyni je atrakcyjnymi dla szerokiego audytorium.

Biblioteka i Dział Dokumentacji

Biblioteka Zachęty gromadzi różnorodne materiały, w tym:

• katalogi: w tym katalogi wystaw artystów polskich oraz zagranicznych, którzy tworzą w Polsce, jak również katalogi wystaw cyklicznych, są to jedne z największych zbiorów w kraju,
• książki: publikacje na temat sztuki współczesnej oraz dziedzin pokrewnych,
• czasopisma: krajowe i międzynarodowe publikacje dotyczące sztuki.

Biblioteka zapewnia również wsparcie bibliograficzne dla użytkowników. Dział Dokumentacji koncentruje się na zbieraniu informacji o polskich artystach współczesnych od 1945 roku. W skład dokumentacji wchodzi biogram artysty, spis wystaw oraz wycinki prasowe. Materiały te dostępne są jedynie w formie prezentacyjnej, na miejscu w bibliotece.

W obiekcie znajduje się również Księgarnia Artystyczna, w której dostępne są książki lokalne i zagraniczne związane z tematyką sztuki, czasopisma oraz katalogi wystaw organizowanych przez Zachętę oraz Kordegardę. W ofercie znajdują się także różnego rodzaju gadżety promocyjne związane z działalnością Galerii.

Dyrektorzy Narodowej Galerii Sztuki – Zachęta

Lista dyrektorów Narodowej Galerii Sztuki, znanej również jako Zachęta, wskazuje na kluczowe postacie, które miały istotny wpływ na jej rozwój oraz działalność. Wśród nich znajdują się:

• Barbara Majewska (1990–1993),
• Anda Rottenberg (1993–2001),
• Agnieszka Morawińska (2001–2010),
• Hanna Wróblewska (2010–2021),
• Janusz Janowski (2022–2023),
• Justyna Szylman (2023–2024, p.o.),
• Agnieszka Pindera (od 2024).

Każdy z tych dyrektorów wniósł coś unikalnego do instytucji i przyczynił się do jej prestiżu w świecie sztuki.

---

Oceń: Zachęta Narodowa Galeria Sztuki

---