Tadeusz Kotarbiński

---

Życiorys

Początki

Tadeusz Kotarbiński przyszedł na świat 31 marca 1886 roku w stolicy Polski, Warszawie. Jego rodzina była artystycznym środowiskiem – ojciec Miłosz Kotarbiński był uznawanym malarzem, natomiast matka Ewa Koskowska miała talent pianistyczny. Jego stryj, Józef Kotarbiński, również przyczynił się do kulturalnego dorobku rodziny. Młody Tadeusz uczył się w V Gimnazjum Rządowym, które było rosyjskojęzyczne, jednakże nie ukończył go, gdyż tuż przed maturą został wydalony z powodu udziału w strajku szkoły w 1905 roku.

W okresie dorastania porzucił religijny światopogląd, odrzucając wiarę, co pozostawiło trwały ślad na jego podejściu do życia. Studia rozpoczął jako wolny słuchacz na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie jego zainteresowania obejmowały matematykę oraz fizykę. W tym samym czasie mieszkał w domu państwa Malinowskich, gdzie poznał takie osobistości jak Bronisław Malinowski, Leon Chwistek oraz Stanisław Ignacy Witkiewicz. Po pewnym czasie, w 1906 roku, uzyskał maturę w prywatnym polskim Gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego. Następnie studiował architekturę, najpierw w Lwowie, a potem w Darmstadt.

Podczas nauki za granicą Kotarbiński napotkał pewne problemy dotyczące ważności swojego świadectwa maturalnego. W 1907 roku zdobył państwową maturę w rosyjskim gimnazjum filologicznym w Parnawie (w dzisiejszej Estonii), co umożliwiło mu kontynuację edukacji.

Studia we Lwowie

Po powrocie do Lwowa, Tadeusz Kotarbiński rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie zgłębiał nie tylko filozofię, ale również filologię klasyczną, logikę oraz psychologię. Ukończył je w 1912 roku, zdobywając doktorat pod okiem profesora Kazimierza Twardowskiego, co zawdzięczał pracy pt. Utylitaryzm w etyce Milla i Spencera. Jego wykładowcami byli także znane postacie, takie jak Jan Łukasiewicz oraz Stanisław Witkowski i Władysław Witwicki.

Tadeusz wspominał czasy studenckie w swoim dziele „Sprawność i błąd”, wydanym w 1956 roku. W książce tej opisał swoją metodologię nauczania. Oto fragment, który ukazuje jego doświadczenia:

Jako student słuchałem nieraz dzielnych wykładowców. Wyróżniał się spośród nich profesor August Witkowski, którego każdy wykład – a prowadził kurs fizyki doświadczalnej – stanowił całość równie piękną, jak najlepiej zbudowany utwór tak zwanej literatury pięknej. Mówię „tak zwanej”, ponieważ nie jej tylko w dziedzinie piśmiennictwa i mównictwa ta nazwa przystoi. Czyż nie należy do znamion dobrej roboty nauczyciela, jeśli umie on uczynić z jednostki wykładowej całość o pięknej budowie? Wszak to pociąga i zjednywa.

W 1912 roku Tadeusz poślubił Wandę Magdalenę Baum, ewangeliczkę reformowaną, z którą miał dwóch synów – Adama, który później został architektem, oraz Kazimierza.

Nauczyciel i działacz społeczny

Po zakończeniu studiów Kotarbiński rozpoczął karierę pedagogiczną, ucząc w Gimnazjum Mikołaja Reja w Warszawie. Zanim jednak mógł podjąć pracę, musiał ponownie zdać egzamin końcowy. Dostał także uznanie swojego doktoratu na Uniwersytecie Warszawskim, w którym rozpoczął pracę w 1919 roku jako na początku wykładowca, a następnie 1 kwietnia 1919 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. W 1929 roku awansował na profesora zwyczajnego.

Kotarbiński był osobą zaangażowaną w życie społeczne. Zajmował się krytyką antysemityzmu, nacjonalizmu oraz klerykalizmu, a jego działalność publikacyjna koncentrowała się na miesięczniku „Racjonalista”, który był organem Polskiego Związku Myśli Wolnej. Był także aktywnym protestantem wobec działań mających na celu segregację żydowskich studentów na polskich uczelniach, co zademonstrował, prowadząc wykłady na stojąco, a także sprzeciwił się wprowadzeniu tzw. getta ławkowego na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1937/1938.

Działalność w czasie II wojny światowej

Podczas II wojny światowej Kotarbiński zaangażował się w tajne nauczanie na Uniwersytecie Warszawskim. W 1943 roku jego nazwisko znalazło się na liście wrogów narodu polskiego sporządzonej przez konspiracyjne organizacje prawicowe, co zmusiło go do ucieczki z Warszawy. Przebywając w Krężnicy Okrągłej koło Lublina, zainicjował pisanie swojej pracy pt. „Traktat o dobrej robocie”. Gdy nauczyciel wrócił do Warszawy, kontynuował wykładanie w podziemnych warunkach.

Na przełomie 1943/1944 roku zachorował, co skutkowało operacją po poważnych komplikacjach zdrowotnych. Do czasu wybuchu powstania warszawskiego mieszkał w Starym Mieście. Niestety, jego dom oraz prace naukowe zostały zniszczone podczas działań wojennych, w tym jego przygotowania do tłumaczenia dzieła Francisa Bacona, „Novum Organum”, jak również maszynopisy monografii pt. „Prakseologia ogólna”, które później, po rekonstrukcji, wydano z nowymi treściami jako „Traktat o dobrej robocie”.

Po wojnie najpierw zamieszkał w Gorzkowicach, a później w Radomiu, gdzie organizował konspiracyjne kursy filozofii. W grudniu 1945 roku został dokooptowany jako poseł do Krajowej Rady Narodowej.

4 października 1946 roku zmarła jego pierwsza żona, Wanda z Baumów, a dwa lata później, 20 października 1947 roku, Kotarbiński poślubił Janinę Kamińską, dr filozofii i profesorkę Uniwersytetu Łódzkiego.

Organizator życia akademickiego PRL

Po wojnie Profesora Kotarbińskiego skierowano do Łodzi, gdzie brał czynny udział w organizacji nowego Uniwersytetu Łódzkiego. Piastował funkcję rektora od 3 lipca 1945 roku do 31 sierpnia 1949 roku. Równocześnie prowadził wykłady oraz kierował katedrą filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. Dalszy rozwój kariery w Łodzi przerwał powrót do Warszawy, gdzie pozostał związany z tamtejszym uniwersytetem aż do emerytury w 1961 roku. W 1951 roku objął także katedrę logiki.

W 1956 roku został wybrany przez Senat UW na rektora, jednak nie podjął się tej funkcji. Pełnił również funkcję prezesa Polskiej Akademii Nauk w latach 1957-1962, a także był członkiem wielu krajowych i międzynarodowych towarzystw naukowych. Jego działalność obejmowała również przewodnictwo w Polskim Towarzystwie Filozoficznym oraz prezesurę w Institut International de Philosophie w latach 1960-1963.

Kotarbiński został uhonorowany wieloma odznaczeniami, w tym Orderem Budowniczych Polski Ludowej (1959) oraz Krzyżem Wielkim, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą oraz Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Otrzymał także Komandorię francuskiej Legii Honorowej (1965). W latach 1958-1968 był wiceprzewodniczącym Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu.

W 1972 roku Tadeusz Kotarbiński zdobył nagrodę państwową I stopnia, a w 1979 roku – nagrodę specjalną. Jeszcze przed swoją śmiercią mieszkał w domu przy ul. Brzozowej 12 w Warszawie, a po wojnie przeniósł się na Sewerynowo.

Zmarł 3 października 1981 roku w Warszawie. Jego pogrzeb odbył się 8 października 1981 roku z honorami na Powązkach Wojskowych w Warszawie, gdzie w ostatniej drodze towarzyszyli mu przedstawiciele ówczesnych władz, w tym prof. Henryk Jabłoński oraz minister nauki Jerzy Nawrocki.

Uczniowie

Kotarbiński kształcił wielu wybitnych myślicieli i filozofów, wśród których znajdziemy takich jak: Alfred Tarski, Maria oraz Stanisław Ossowscy, Leszek Kołakowski, Klemens Szaniawski, a także Jarosław Rudniański, Jerzy Pelc, Andrzej Grzegorczyk, Henryk Hiż, Tadeusz Wójcik oraz Wojciech Gasparski. Do jego uczniów należy także znany ekonomista Witold Kieżun.

Dorobek naukowy i literacki

Tadeusz Kotarbiński jest uważany za twórcę reizmu, koncepcji filozoficznej o materialistycznym podejściu. Został wyróżniony jako pionier ogólnej teorii sprawnego działania, znanej jako prakseologia, oraz jako autor etycznej koncepcji opiekuna spolegliwego. Uznawany jest za jednego z bardziej wpływowych polskich filozofów analitycznych. Jego międzynarodowy prestiż wynikał z oryginalnych pomysłów, takich jak konkretyzm – materialistyczny monizm oraz prakseologia. W Polsce jego rozgłos wsparty był także aktywnością społeczną oraz wrażliwością na społeczne niesprawiedliwości.

Kotarbiński był również poetą – napisał trzy zbiory poezji, w tym „Wesołe smutki”, „Rytmy i rymy”, a także „Wiązanki”. W jego dorobku znajdują się liczne aforyzmy i sentencje. Biblioteka Narodowa w Warszawie przechowuje korespondencję profesora z wieloma innymi znanymi intelektualistami, takimi jak Stefanią Skwarczyńską, Zbigniew Raszewski, Janem Szczepańskim, Stefan Żółkiewski oraz wiele innych dokumentów związanych z jego życiem akademickim.

Metoda analityczna zastosowana do rozwiązywania problemów filozoficznych

Czym jest filozofia?

Kotarbiński pojmował filozofię jako zbiór wzajemnie powiązanych dyscyplin, w tym historię filozofii, psychologię, estetykę, etykę, metafizykę, teorię poznania, logikę oraz metodologię nauk. Uwzględniał również różnorodne specjalności, takie jak nauki społeczne, prawo czy religia. W jego opinii, pojęcia „filozofia” i „filozoficzny” są niejednoznaczne i trudno jednoznacznie je zdefiniować. Historia filozofii ukazuje, że nie można mówić o jednej, uniwersalnej filozofii, gdyż każda z nich potrzebuje specjalizacji, co sprawia, że badacz zgłębiający jedną dziedzinę nie ma czasu, by rzetelnie zajmować się innymi. Próbując ogarnąć cały obszar filozofii, jeden może narazić się na zarzut braku kompetencji.

Dla Kotarbińskiego poszczególne dyscypliny filozoficzne, takie jak psychologia, logicznie bliższe są innym naukom, jak na przykład biologia czy matematyka. Konsekwentnie apelował do wprowadzenia terminologii odnoszącej się do specifiki tych dyscyplin, zamiast szerokiego określenia „filozofia”. W miarę upływu czasu zrezygnował jednak ze swojej pierwotnej koncepcji, przyjmując zamiast tego bardziej eklektyczne podejście do filozofii, traktując ją jako konglomerat zróżnicowanych dyscyplin wzbogaconych odmiennymi koncepcjami, w tym czterema głównymi nurtami: filozofia jako pogląd na świat, konstrukcja ideału, droga do samopoznania oraz krytyka wiedzy. Najsilniej akcentował ostatnią, związaną z logiką i teorią poznania.

Kotarbiński był zwolennikiem jasności w myśleniu oraz zdrowego rozsądku, uznając filozofię za dyscyplinę, która ma dobry potencjał do rozwiązywania rzeczywistych problemów, a jednocześnie odnosił się z dezaprobatą do wielu teorii o charakterze spekulatywnym. Zainicjował swą działalność filozoficzną od krytycznego podejścia do niejasnych terminów. Wskazywał, iż kluczowymi błędami leżącymi u podstaw sporów filozoficznych są nieudolności w myśleniu oraz niezrozumienie terminologii, a nie błędy wynikające z obserwacji. Podczas swojej filozoficznej kariery pozostawał wierny postulatowi, aby oddzielić poprawnie sformułowane problemy od nieodpowiedzialnego filozofowania.

Reforma filozofii – konkretyzm i jego fazy

Na początku Kotarbiński dążył do zreformowania myślenia filozoficznego, zwracając uwagę na jego błędy. W miarę rozwoju refleksji, wykształcił system, który początkowo nazwano reizmem, obecnie znanym jako realizm radykalny, pansomatyzm i konkretyzm. To teoria ontologiczna, która przeciwstawia się istnieniu przedmiotów ogólnych, stawiając za cel uwolnienie filozofii i innych nauk od fałszywych terminów, nie mających konkretnych odniesień w rzeczywistości. Podstawową ideą reizmu jest przekonanie, że jedynymi bytami, które rzeczywiście istnieją, są konkretne przedmioty.

W swojej pierwszej fazie redukcjonizmu Kotarbiński badał relacje między cechami a rzeczami, kwestionując, co tak naprawdę oznaczają sformułowania typu „białość jest cechą śniegu”, sugerując, że prawidłowy sposób myślenia koncentruje się na konkretnych rzeczach, do których odnoszą się przymiotniki. Kotarbiński argumentował, że mówienie o cechach reprezentuje jedynie zastępczy sposób wyrażania rzeczywistości, co stanowi krok w kierunku budowy jego systemu.

Druga faza jego koncepcji odnosiła się do ontologicznego statusu relacji i zdarzeń. Przy pomocy stwierdzeń eliminował pojęcia relacji i stanów rzeczy, argumentując, że istotne informacje można przekazać w prostszej formie. Główne twierdzenie reizmu można przedstawić jako tezę: tylko rzeczy mogą być podmiotami i orzecznikami w zdaniach, które mają strukturalną formę podmiotowo-orzecznikową. Niezależnie od możliwości przekształcania słów, które nie mają odniesień do rzeczy w zdania odzwierciedlające rzeczywistą rzeczywistość, Kotarbiński podkreślał, że to właśnie konkretne przedmioty stanowią centrum naszego poznania.

W kolejnej, trzeciej fazie, Kotarbiński zajął się kwestią idealnych przedmiotów, argumentując, że nie mogą one istnieć z powodu wewnętrznej sprzeczności. Kolejne fazy dotyczą analizy obrazów immanentnych oraz krytyki ontologii dualistycznej, w której tkwił problem braku zrozumienia pojęcia. Kotarbiński doszedł do wniosku, że każdy przedmiot to ciało, co stanowiło fundament jego pansomatyzmu i eliminowało nadmiarowe definicje i zbędne pojęcia.

Pomimo licznych wyzwań, jakie stawiała mu krytyka ze strony marksizmu w latach 50-tych XX wieku, Kotarbiński bronił swojego podejścia do filozofii i nadawał mu znaczenie w kontekście poznania, argumentując, że jego refleksje prowadzą do głębszego zrozumienia rzeczywistości.

Kotarbiński a marksizm

Kotarbiński jasno określał, co oddziela go od marksistów – były to różnice w interpretacji zasady sprzeczności. Uważał, że marksizm ignoruje tę zasadę, proponując zamiast tego syntezę sprzeczności. Zdaniem Kotarbińskiego, odrzucenie zasady sprzeczności prowadzi do chaosu w myśleniu, gdzie każde zdanie mogłoby być uznane za prawdziwe. Utrzymywał, że obecny świat jest złożoną siecią zmieniających się rzeczy, a nie zdarzeń będących odrębnymi bytami.

Choć nie odrzucał całkowicie marksizmu, dostrzegając w nim pozytywne elementy, uważał jednak całość idei marksistowskich za mało złożoną w porównaniu do jego filozofii. Reizm był dla niego bardziej elastyczny, proponując ewolucjonistyczne spojrzenie na rzeczy, gdzie zmiany zachodzą stopniowo, a nie skokowo. Mimo krytyki z obozu marksistowskiego, Kotarbiński pozostał wierny swojemu myśleniu, dążąc do synchronizacji filozofii z naukowym podejściem do rzeczywistości.

Klasyfikacja rozumowań

W polskiej tradycji logicznej szczególne znaczenie ma temat klasyfikacji rozumowań, który był rozwijany głównie przez takich myślicieli jak Łukasiewicz, Kotarbiński, Czeżowski oraz Ajdukiewicz. Koncept ten jest przede wszystkim obecny w rodzimym dyskursie filozoficzno-logicznym.

Analiza Kotarbińskiego stanowi zaawansowane rozwinięcie klasyfikacji zaproponowanej przez Łukasiewicza. Przyjmując podstawowe zasady jego podziału, Kotarbiński utrzymuje podział rozumowań na dwa główne typy: dedukcyjne i redukcyjne, oraz wskazuje na różne formy wnioskowania, weryfikacji, tłumaczenia oraz dowodzenia.

Rozumowanie

W myśli Kotarbińskiego pojęcie rozumowania przyjmuje kilka warstw znaczeniowych, w tym najistotniejsze:

• rozumowanie jako praca umysłowa w najszerszym rozumieniu,
• jako różne aktywności myślowe, które wykluczają obserwację i doświadczenie,
• jako proces przechodzenia między sądami wyrażanymi zdaniowo,
• jako dobieranie racji i następstw w sposób inferencyjny.

Kotarbiński postrzega rozumowanie jako proces związany z racjami oraz ich następstwami, definiując te pojęcia w odniesieniu do inferencji. Wskazuje, że następstwo w sensie logicznym nie jest tożsame z innymi formami następstw, które mogą wystąpić w innych kontekstach, takich jak czas czy przyczyna. Pojęcie wynikania definiuje jako sytuację, w której jedno zdanie wynika z drugiego w ramach dozwolonych przekształceń.

Podział rozumowań

Kotarbiński klasyfikuje rozumowania według ich rezultatów na udane i nieudane. Te pierwsze uznawane są za skuteczne, gdy poprawnie łączą rację z następstwem. Rozumienia dzieli na dwa główne nurty: dedukcyjne, które działają od racji do następstwa, oraz redukcyjne, które przemieszczają się w przeciwnym kierunku. W ramach dedukcyjnych podejmowane są różne formy wnioskowania oraz weryfikacji, natomiast w redukcyjnych skupia się na tłumaczeniu oraz dowodzeniu.

Wnioskowanie

Podczas analizy wnioskowania Kotarbiński odnosi się do pojęcia „wynikania w sensie inferencyjnym” oraz „dyrektywy”. Wnioskowanie odnosi się do procesu, w którym z jednego zdania wyciągane jest inne w drodze przekształceń, regulowanych przez konkretne dyrektywy. Ważne są tu dyrektywy wiedzotwórcze, które pozwalają jedynie na uzyskanie prawdziwego wniosku, jeśli przesłanki są prawdziwe.

Sprawdzanie

Sprawdzanie, w rozumieniu Kotarbińskiego, nie oznacza automatycznego wykazania prawdziwości sprawdzanego twierdzenia. Obejmuje ono różne etapy, w tym dobieranie następstw do danych racji oraz proces ich weryfikacji. Można mówić o sprawdzaniu jako o trzech różnych aspektach, w tym jako samodzielnym zabiegu lub złożonym procesie łączącym wnioskowanie z praktycznymi testami.

Tłumaczenie

Tłumaczenie, definiowane jako proces dobierania racji do uznanych następstw, jest kluczowe w naukach empirycznych, gdzie odkrywane są prawa przyrody w oparciu o znane fakty. Kotarbiński dzieli to zajęcie na różne odcienie, w tym hipotezy oraz indukcję, która przyjmuje różne formy, w tym wyczerpujące i niewyczerpujące.

Dowodzenie

Dowodzenie polega na procesie dobierania do następstwa racji przyjętej wcześniej za prawdziwą. Ujęcie Kotarbińskiego uwzględnia również inne aspekty, takie jak podział na tok progresywny i regresywny, które korespondują z dedukcyjnym oraz redukcyjnym podejściem do rozumowania. Dowodzenia mają różne formy, w tym klasyfikację na wprost oraz w nie wprost, co może prowadzić do rozważań na temat redukcji do absurdu.

Klasyfikacja rozumowań

Kotarbiński wyróżnia rozumowania udane jako te, które realizują przyjęte dyrektywy i skutecznie łączą rację z następstwem z zachowaniem jakości inferencyjnej. Rozumowania nieudane są zaszeregowaniem błędnym i mają szereg podtypów, które również wymagają dalszej analizy.

Znaczenie ujęcia Kotarbińskiego

Analiza Kotarbińskiego stawia wiele ważnych pytań, w tym ogólniejszy podział na kategorie udane i nieudane. Zwraca uwagę na różnorodność znaczeń związanych z pojęciem rozumowania, a także na różnice między tok ami dowodzenia oraz trudności związane z przyjętym podziałem indukcyjnym i dedukcyjnym. W szczególności jego prace podkreślają znaczenie różnorodnych form wnioskowania i ich wpływu na wiedzę ogólną w filozofii oraz logice.

Klasyfikacja nauk

Jednym z kluczowych powodów, dla których zainteresowano się klasyfikacją nauk, była od zawsze potrzeba porządkująca prace bibliotekarzy w stosunku do zbiorów książkowych.

Czym jest nauka?

Chcąc zrozumieć różnorodne klasyfikacje nauk, konieczne jest wyraźne zdefiniowanie kilku kwestii:

• rozróżnienie dwóch zasadniczych kontekstów użycia terminu „nauka”: kontekstu funkcjonalnego odnoszącego się do działań badawczych i pomocniczych, oraz kontekstu statycznego, który odnosi się do zbioru poznanych praw;
• ocena podstawy, która może być zewnętrzna bądź wewnętrzna, dla klasyfikacji danej dyscypliny w ramach większego zbioru;
• w kontekście podstawy zewnętrznej wyróżniamy trzy zasadnicze podejścia: w pierwszym traktujemy naukę jako rozwijającą się całość (na przykład poprzez analizy oscylacji dyscyplin z mechaniki), w drugim jedność nazwy, takiej jak „filozofia”, do której przynależy wszystko co historycznie się do niej zalicza, a w trzecim badań nad podziałem pracy wśród uczonych oraz formalizacji nowych dyscyplin w szkołach wyższych;
• podstawę wewnętrzną definiujemy w sytuacji, kiedy nauka jest wyodrębniana według treści tematów;
• cel, który zamierzamy osiągnąć w danej klasyfikacji, warunkuje zasadę podziału; najbardziej podstawowe metody to: według metody, przedmiotu, badania pod kątem różnych właściwości (np. mechanika, chemia), logiki tezy i wymogów umysłowych;

Kotarbiński określa swoje badania jako „delimitacyjne”, w których porusza istotny problem demarkacji nauk. Zauważa, że termin „nauka” występuje w dwóch kluczowych kontekstach: klasyfikacji oraz ocenie, gdzie klasyfikacja polega na oddzieleniu nauki od innych działalności, natomiast ocena ma miejsce przy porównywaniu i przypisywaniu nienaukowego charakteru pewnym wypowiedziom.

Rozpoczynając analizy, Kotarbiński wytycza granice, wskazując na to, czym nauka nie jest. Odrzuca psychologizm jako to, co nie odnosi się do treści procesów psychicznych, oraz stwierdza, że nie jest tożsama z systemami zdań w sensie zewnętrznym, negując tym samym nominalizm. Twierdzi także, iż nauka nie jest zbiorem sądów w sensie logicznym, co równoznaczne jest z odrzuceniem wszelkich form platonizmu.

Przyjmując stanowisko pansomatyzmu, Kotarbiński zaznacza, że jedynie rzeczy mogą być przedmiotem dociekań, ponieważ tylko one istnieją w najczystszej formie. Pojęcie istnienia nauk traktuje jak wartość wtórną, wynikającą z działań ludzi badających oraz uczących. Wyraża to w stwierdzeniu, że kiedy wyrażamy prawdziwe zdanie o nauce lub konkretnych dyscyplinach, mowa tak naprawdę o pracy ludzi myślących, uczących się lub tworzących literaturę naukową.

Na przykład, interpretując zdanie: „Nauka Kopernika wyparła doktrynę Ptolemeusza”, dostrzegamy w nim zmianę w myśleniu ludzi, którzy porzucili poglądy Ptolemeusza na rzecz teorii Kopernika. Powinno nas interesować, co sądzili i jak oceniali rzeczywistość, tworząc nowe ścieżki myślenia.

W kontekście terminologii, polskie słowo „nauka” zbliża się do niemieckiego „Wissenschaft”, obejmując badania przyrodnicze, matematyczne oraz humanistyczne, podczas gdy „science” we francuskim kontekście dotyczy wyłącznie nauk ścisłych i biologicznych. Na podstawie przeprowadzonych analiz, Kotarbiński definiuje naukę jako całość, która zasługuje na miano programu nauczania w szkolnictwie wyższym, i to w ramach odrębnych specjalności.

Wskazuje dwie wady takiej definicji: po pierwsze, nie jest precyzyjna, a po drugie, ma charakter projektujący, a nie sprawozdawczy. Z kolei zalety to: rzetelność w samodzielnym definiowaniu tematu, wzajemne połączenie organizacji nauki i nauczania, a także poszerzone rozumienie dotyczące możliwych działań w nauce, w tym umiejętności praktycznych. Kotarbiński podkreśla, iż nauka powinna odzwierciedlać rzeczywistość, nie natomiast odpowiadać na pytania, jaką powinna być.

Niektórzy przeciwnicy takiej definicji nie uznają za naukę medycyny, techniki, administracji, co Kotarbiński uważa za nieuprawnione, argumentując, iż także w tych dziedzinach poszukuje się warunków do realizacji konkretnych zdarzeń. Zarówno naukowcy, jak i lekarze, czy inżynierowie, analizują warunki, aby jak najlepiej zrozumieć i przewidzieć zjawiska. Kotarbiński finalnie podsumowuje, iż do nauk można zaliczyć te umiejętności praktyczne, które w wyniku rozwoju badań tworzą materiał wystarczający do nauczania w szkolnictwie wyższym jako odrębne specjalności intelektualne.

Klasyfikacja nauk

Kotarbiński nigdy nie oznajmił, że stworzył klasyfikację nauk, niemniej jednak na podstawie piątej części jego dzieła „Elementy…” można stworzyć klasyfikację nazywaną „klasyfikacją w sensie Kotarbińskiego”. Wydziela on następujące typy nauk: matematyczne, przyrodnicze, historyczne, praktyczne oraz filozoficzne.

Nauki matematyczne zyskują uznanie za stosowanie metody dedukcyjnej, klasyfikują się jako aprioryczne; ich prawdziwość nie jest weryfikowana poprzez obserwacje. Ich celem jest poszukiwanie i potwierdzanie prawdy w ramach twierdzeń apriorycznych, które mogą występować jako matematyka, geometria i logika formalna.

Nauki przyrodnicze korzystają z metody indukcyjnej oraz dedukcyjnej, są aposterioryczne, a ich prawdziwość opiera się na badaniach spostrzegawczych oraz poszukiwaniu praw nomotetycznych. Analizują zarówno zjawiska fizyczne, jak i psychiczne, a ich celem jest osiągnięcie prawdy.

Nauki historyczne operują w oparciu o metodę intuicyjną, wczuwania się oraz dedukcyjną, analizując przeszłość poprzez empiryczne metody badań, gdzie prawdziwość tez zależy od obserwacji spostrzegawczych. Ich zadaniem jest poszukiwanie szczególików przeszłości, a dwie główne gałęzie to historia i nauki humanistyczne.

Nauki praktyczne wyróżniają się poprzez metody indukcyjne, redukcyjne oraz dedukcyjne, dążąc do realizacji projektów i skutecznego działania. Najważniejszymi dziedzinami są zarówno medycyna, jak i nauki inżynieryjne.

Nauki filozoficzne nie różnią się metodologicznie, ich wyznacznikiem jest poszukiwanie prawdy, a będą się one dzielić na: psychologię, logikę, teorię poznania, metodologię, metafizykę, etykę, estetykę oraz historię filozofii.

Etyka niezależna

Kotarbiński uniezależnia swoje podejście etyczne od wszelkich ideologii, które dążą do wyjaśnienia wartości moralnych poza sferą materialną. Ostatecznie, argumentuje to w sposób nieontologiczny; nie twierdzi, że etyka powinna być wolna od Boga, ponieważ ten nie istnieje, lecz odnosi się do metodologii. Uważa, że chociaż wiele zasad moralnych wywodzących się z etyki chrześcijańskiej jest niewątpliwie zasadnych – przykazanie miłości bliźniego jest mu szczególnie bliskie, – ich sens może całkowicie zaniknąć w momencie utraty wiary w Boga, który stanowi fundament tej etyki.

Dlatego wartość oraz sens moralnego postępowania należy osadzić w relacjach z innymi ludźmi oraz zrozumieć je w kontekście antropologiczno-historycznym, a nie w kontekście transcendentalnym. W tym rozumieniu etyka niezależna staje się etyką świecką.

Kotarbiński preferuje określenia „postępowanie czcigodne” oraz „postępowanie haniebne”, zamiast tradycyjnych terminów „dobry” i „zły”. Czcigodne zachowania są godne szacunku i pochwały. Stanowią one pozytywne postawy, których przeciwwagą są właśnie postępowania negatywne i niegodne. Autor odwołuje się do wzorca opiekuna spolegliwego.

W tym kontekście, czcigodne zachowanie to takie, które jest zgodne z własnym przekonaniem, kierującym się najwyższym dobrem osób, które zostały nam powierzone. Takie postępowanie jest uczciwe, szlachetne, odpowiedzialne i odznacza się troską o tych, których los zależy od naszych decyzji. Życzliwy opiekun nie wykorzysta słabości swojej podopiecznej czy podopiecznego dla własnych korzyści. Nie skorzysta z tej słabości nawet w sytuacji, gdy pozwoliłoby mu to wyjść z kłopotów.

Wsparcie i zaufanie, które oparte są na relacji opiekuna z podopiecznym, nie mogą być zdradzone. W przeciwieństwie do tego, postać haniebna działa wbrewńskiowanym wzorcu postępowania. Ponadto, Kotarbiński zaznacza, że te zobowiązania dotyczą nie tylko formalnych relacji, takich jak naturalne połączenia między rodzicami a dziećmi czy relacje nauczycieli z uczniami. Obowiązek życzliwego opiekuna odnosi się do każdego człowieka, w każdej sytuacji.

Obraz opiekuna ma zatem stanowić wzór zachowania: „(…) postępuj tak, by w społeczeństwie przez nas kształtowanym wzbudzać, rozwijać i utrwalać motywację, charakterystyczną dla postawy dobrego opiekuństwa.”

Główne prace naukowe i publicystyczne (wielokrotnie wznawiane)

W dorobku Tadeusza Kotarbińskiego znajduje się wiele ważnych prac, które miały istotny wpływ na rozwój myśli filozoficznej oraz naukowej. Oto niektóre z nich:

• Szkice praktyczne. Zagadnienia z filozofii czynu (1913),
• Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk (1929),
• Traktat o dobrej robocie (1955),
• Sprawność i błąd (1956),
• Medytacje o życiu godziwym (1966),
• Abecadło praktyczności (1972).

Odznaczenia, nagrody i wyróżnienia

Tadeusz Kotarbiński, wybitny polski filozof i profesor, został uhonorowany wieloma wyróżnieniami i nagrodami za swoje osiągnięcia. Poniżej prezentujemy listę jego odznaczeń:

• Order Budowniczych Polski Ludowej (1959),
• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1962),
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1954),
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1938),
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1946),
• Order Sztandaru Pracy I klasy (1956),
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955),
• Honorowa Odznaka Miasta Łodzi (1960),
• Medal Komisji Edukacji Narodowej (1967),
• Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1963),
• Złota odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (1962),
• Odznaka honorowa „Zasłużony dla Warmii i Mazur” (1960),
• Komandor Legii Honorowej (1965, Francja),
• Medal im. Karola Adamieckiego Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa (1972),
• Złota Odznaka Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (1960),
• Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony Nauczyciel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” (1958),
• Nagroda państwowa indywidualna I stopnia (1972),
• Nagroda państwowa specjalna (1979).

Wielkim zaszczytem były również doktoraty honoris causa, które otrzymał Tadeusz Kotarbiński z renomowanych uczelni, w tym:

• Uniwersytet Bratysławski,
• Université Libre de Bruxelles,
• Uniwersytet Florencki,
• Uniwersytet Jagielloński w Krakowie,
• Uniwersytet Łódzki,
• Uniwersytet Oksfordzki,
• Uniwersytet Sofijski,
• Akademia Medyczna w Łodzi.

Upamiętnienie

W 1986 roku na cześć Tadeusza Kotarbińskiego, z okazji setnej rocznicy jego urodzin, Poczta Polska zrealizowała wydanie specjalnego znaczka, który przedstawia jego wizerunek. Znaczek ten został oznaczony numerem katalogowym 2911.

W 2017 roku, w ważnym miejscu przed rektoratem Uniwersytetu Łódzkiego, miało miejsce odsłonięcie pomnika tego znakomitego filozofa. Pomnik, który stanowi hołd dla jego dorobku, został wykonany przez Wojciecha Gryniewicza.

---

Oceń: Tadeusz Kotarbiński

---