Klemens Szaniawski

---

Życiorys

Klemens Szaniawski przyszedł na świat w 1925 roku w stolicy Polski, Warszawie. Był dzieckiem Władysława Szaniawskiego, który nosił herb Junosza. Jego droga edukacyjna rozpoczęła się w Gimnazjum im. Stefana Batorego, gdzie uczęszczał przed wybuchem II wojny światowej. W trudnych czasach okupacji kontynuował naukę, uczestnicząc w tajnych kompletach. Po zdaniu matury w 1942 roku, zdobył wiedzę na tajnym Uniwersytecie Warszawskim, gdzie studiował filozofię oraz matematykę. W trakcie tych studiów kształtował go m.in. Jan Łukasiewicz oraz Tadeusz Kotarbiński, Władysław Tatarkiewicz, Maria oraz Stanisław Ossowscy, a także Henryk Hiż. Niestety, z rodzinnych powodów, jego ojciec został zamordowany przez Niemców w 1943 roku w Lasach Chojnowskich.

W 1944 roku, jako żołnierz Armii Krajowej, angażował się w powstanie warszawskie. Był obecny na Sadybie, działając w batalionie „Oaza”. Po klęsce powstania, został deportowany do Auschwitz, a następnie przeniesiony do obozu w Mauthausen, gdzie przebywał aż do zakończenia II wojny światowej. Po swoim uwolnieniu, przez miesiąc leczył się w amerykańskim szpitalu, a w czerwcu 1945 roku wrócił do Polski.

1 września 1945 roku Szaniawski wznowił studia i rozpoczął pracę jako asystent na Uniwersytecie Łódzkim w Katedrze Nauki o Moralności, gdzie spotkał Janinę oraz Tadeusza Kotarbińskich oraz Marię i Stanisława Ossowskich. W 1947 roku uzyskał tytuł magistra, pisząc pracę na temat morału bajki dydaktycznej La Fontaine’a. Dwa lata później cała katedra została przeniesiona na Uniwersytet Warszawski, gdzie Szaniawski kontynuował swoją karierę naukową.

W 1950 roku bronił doktoratu na temat: Analiza pojęcia honoru na tle grup rycerskich Europy średniowiecznej. W wyniku reorganizacji, został przeniesiony do Katedry Logiki, której kierownictwem zajmował się Tadeusz Kotarbiński. Na przełomie lat 1957/1958 spędził czas na stypendium w University of Cambridge, współpracując z Richardem B. Braithwaitem oraz Jerzym Spławą-Neymanem. W 1961 roku Klemens obronił habilitację, a w 1968 roku został dziekanem Wydziału Filozofii i Socjologii UW.

W 1969 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1977 roku profesurę zwyczajną. Jego praca związana była z Zakładem Logiki Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, który był kierowany przez Kazimierza Ajdukiewicza. Między 1964 a 1972 rokiem kierował Katedrą Metod Badawczych w Socjologii. Później, od 1972 do 1990 roku, prowadził Zakład Logiki w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. W tym okresie współorganizował i był aktywnym uczestnikiem konwersatorium Doświadczenie i Przyszłość.

W 1977 roku został przewodniczącym Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, a także członkiem Komitetu Nauk Filozoficznych oraz Komitetu Naukoznawstwa PAN. W latach 1970-1974 pełnił funkcję redaktora naczelnego periodyku Studia Logica. Należał do rad redakcyjnych wielu krajowych i zagranicznych czasopism naukowych, w tym Synthese. Jako autor ponad stu prac naukowych, wiele z nich ukazało się w języku angielskim i za granicą. 20 sierpnia 1980 roku podpisał apel 64 intelektualistów, nawołujący władze komunistyczne do dialogu z protestującymi robotnikami. W latach 1980-1981 przewodniczył komisji Senatu UW, która analizowała decyzje personalne podjęte przez uczelnię w latach 1968-1980.

W 1984 roku kandydował na rektora Uniwersytetu Warszawskiego, jednak jego wybór napotkał sprzeciw ze strony ministra. Przez ostatnie lata swojego życia przewodniczył Komitetowi Porozumiewawczemu Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych, który doprowadził do zorganizowania Kongresu Kultury Polskiej w grudniu 1981 roku. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku został aresztowany i internowany w obozie w Białołęce.

W czasach stanu wojennego aktywnie uczestniczył w pracy podziemnej „Solidarności”, jak również w Społecznym Komitecie Nauki. Był zaangażowany w nielegalny Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie, reprezentując stronę solidarnościową, kiedy otwierano obrady Okrągłego Stołu. Angażował się także w prace Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych Solidarności. Ostatnie chwile życia spędził w Stanach Zjednoczonych w waszyngtońskim The Wilson Center, a do kraju powrócił jesienią 1989 roku.

Niestety, Klemens Szaniawski zachorował na raka płuc i zmarł 5 marca 1990 roku w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. 17-4-3). Jego wpływ na naukę przetrwał, a Towarzystwo Popierania i Krzewienia Nauk corocznie organizuje konkurs imienia Klemensa Szaniawskiego, który nagradza najwybitniejsze prace doktorskie w dziedzinie nauk społecznych i humanistycznych. 3 maja 2007 roku Prezydent RP Lech Kaczyński przyznał mu pośmiertnie Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Zainteresowania i poglądy

Filozofia nauki

Twórczość Klemensa Szaniawskiego skupia się przede wszystkim na kluczowych zagadnieniach dotyczących nauki. Filozof intensywnie badał filozofię nauki, co znajduje odzwierciedlenie w licznych publikacjach, które poruszają jej różnorodne aspekty. Stwierdzał, że ważność i popularność tej dziedziny wynika z szacunku do nauki oraz z przekonania, że podstawowym celem filozofii jest badanie źródeł i zasadności wiedzy. Według Szaniawskiego, prawdziwa wiedza mógł być osiągnięta wyłącznie poprzez naukę.

Szaniawski identyfikuje trzy różnorodne interpretacje pojęcia „nauka”: jako proces badawczy, jako rezultat tego procesu oraz jako instytucję społeczną i organ administracyjny. Uważając, że naukoznawstwo powstało z potrzeby monitorowania rozwoju nauki w jej organizacji i finansowaniu, podejmuje szerokie analizy znajdujące zastosowanie w wielu dziedzinach, takich jak heurystyka, psychologia twórczości, historia dyscyplin naukowych, a także kwantytatywny i jakościowy rozwój nauki. Jako część naukoznawstwa, filozofia nauki bada działalność badawczą oraz jej rezultaty.

Szukając w filozofii nauki odpowiedzi na pytania dotyczące twierdzeń oraz struktury teorii naukowych, Szaniawski doszedł do wniosku, że porządkowanie teorii naukowych jest nadrzędnym celem ich filozoficznej rekonstrukcji.

Właściwym narzędziem w tym procesie stała się teoria modeli. Uwaga Szaniawskiego zwraca się szczególnie na ograniczenia tej teorii, zauważając, że sprawdzała się jedynie w przypadku najprostszych teorii. Zgodnie z jego przekonaniem, zadaniem filozofii nauki nie jest jedynie opisywanie teorii, ale również analizowanie procesów związanych z ich tworzeniem. Zauważa również, że gdy uda się wyjaśnić wyraźne schematy działania naukowców, pojawia się dylemat dotyczący tego, czy zalecać je, a jeśli tak, to na jakiej podstawie. Odpowiedź twierdząca na tę kwestię może stawiać filozofię w obliczu oskarżeń o manipulację w nauce.

Odpowiednią strategią w filozofii nauki jest tak zwana metodologia rozumiejąca, której skuteczność powinna być oceniana z uwzględnieniem proponowanych celów oraz skuteczności dosłanych metod. Skuteczność można zdefiniować jako prawdopodobieństwo realizacji założonego celu. W sytuacji, gdy cel badań nie został precyzyjnie określony, niezbędne stanie się przyjęcie postępującego warunkowego zalecenia: „jeśli celem jest…, to należy postępować…”. Metodologia, w której brak arbitralności, traktuje metody jako narzędzia służące do realizacji określonego celu, obejmując pojęcie teorii decyzji oraz szereg systematycznych analiz.

Obiektywność w nauce

Szaniawski podejmuje próbę wyjaśnienia, czym właściwie jest obiektywność w nauce. Można ją postrzegać jako bezstronność, intersubiektywną weryfikowalność i wolność od ocen. Obiektywność jako cecha odzwierciedla brak tendencyjności, co oznacza, że wolna działalność naukowa nie powinna być zabarwiona osobistymi preferencjami.

• Obiektywność to bezstronność, stanowiąca przeciwieństwo tendencyjności. Szaniawski definiuje tendencyjność jako wpływ preferencji na wybór rozwiązania problemu.
• Obiektywność to intersubiektywna sprawdzalność. Badanie twierdzeń naukowych w stopniu ich prawdziwości lub fałszywości wymaga wypracowania metod weryfikacyjnych.
• Obiektywność oznacza wolność od ocen. Uznaje się, że sądy wartościujące są poza rynkiem faktów naukowych.

Szaniawski stwierdza, że braku obiektywności u naukowca rodzi niebezpieczeństwo, które może mieć negatywny wpływ na społeczeństwo oraz zniekształcać autorytet badacza. Wspólnota poglądów może prowadzić do zacieśnienia więzi społecznych, a opieranie się na hipotezach badawczych niekiedy prowadzi do ich dogmatyzacji. Szaniawski podkreśla, że obiektywność to nie tylko brak subiektywności w badaniach, ale również zdolność do weryfikacji sądów, gdzie metody empiryczne nie zawsze składają się z jednoznacznych wniosków.

Zagadnienie obiektywności w nauce nie jest proste do uchwycenia, a wszelkie stwierdzenia dotyczące jej powinny opierać się na domniemaniach. Szaniawski dostrzega ryzyko przeznaczone dla nauki jako otwarzania subiektywnych osądów, które ukrywają się za powierzchowną obiektywnością.

Twórczość w nauce

Szybkie rozważania dotyczące twórczości w nauce prowadzą Szaniawskiego do analizy pojęcia metody i próby nawiązania relacji między metodą a zjawiskiem twórczości w nauce. Szaniawski postuluje, aby metodę rozumieć jako metodyczny sposób działania, stosowany regularnie. Zauważa, że metody w obszarze nauki cechują się różnym stopniem precyzyjności, a niektóre z nich pozostawiają badaczom swobodę wyboru w trakcie ich realizacji.

Z tego powodu widzi on ważne miejsce dla twórczości, gdyż struktura teorii nie podlega całkowitemu algorytmizacji. Twórczość, choć istotna, nie jest warunkiem sine qua non zakwalifikowania działań do działalności naukowej. Działalność naukowa jest z natury przedsięwzięciem zbiorowym, w którym znaczenie ma również praca rutynowa. Procedury naukowe mogą być częściowo do odtworzenia poprzez logikę lub matematyczne narzędzia. Jednakże nie oznacza to, że metody naukowe mogą być w pełni algorytmiczne.

Autorytet w nauce

W podejściu metodologicznym Szaniawski twierdzi, że autorytet nie ma miejsca w nauce, twierdząc, że w nauce argumenty są bezosobowe. Pojęcie nauki jako produktu nie wyjaśnia, jak powstają teorie naukowe. Z socjologicznego punktu widzenia problematyka związana z nauką obejmuje funkcje oraz rolę nauki w społeczeństwie, strukturę organizacyjną oraz nieformalne relacje wśród naukowców.

Rola autorytetu może mieć znaczenie na kilka sposobów. Mówi się o nim jako o osobie tworzącej normy i standardy oraz jako o osobie, która wpływa na decyzje badawcze. Szaniawski zauważa, że jakość tych decyzji jest wysoce subiektywna, ponieważ nie istnieją precyzyjne kryteria dla oceny wyników. Wyrazisty autorytet składa się z wysokiego statusu zawodowego oraz etycznej sylwetki badacza, która wpisuje się w zmiany kontekstu społecznego i naukowego.

Informacja w nauce

Udzielając się w kwestiach informacji w nauce, Szaniawski dostrzega, że badania naukowe są w rzeczywistości procesem ciągłego poszukiwania informacji, z kolei zrozumienie procedur naukowych wiąże się ściśle z dążeniem do prawdy. Alternatywnie, Szaniawski wyraża przekonanie o konieczności zbalansowania pomiędzy informacją i prawdą jako wartościami, które sprzecznie oddziaływują w nauce. Działa to poprzez wprowadzenie wskaźnika użyteczności epistemicznej oraz wskaźnika informacji, co pozwala na ocenę możliwych konkluzji pod względem ich zawartości. Z kolei to prawdopodobieństwo w odniesieniu do tych konkluzji wpływa na sposób pozyskiwania przesłanek.

Metodologia

Metodologia pragmatyczna

W ramach metodologii Szaniawski dzieli ją na apragmatyczną, która bada naukę jako system zdań oraz pragmatyczną, badającą naukę w kontekście odkrycia. W kontekście pragmatycznym pożądane są pojęcia jak akceptacja oraz subiektywne prawdopodobieństwo zadań naukowych. By wartościować podjęte działania, należy wskazać ich cele, co z kolei prowadzi do pytań o naturę informacji, jej wykorzystanie oraz cenę, jaką badacze są skłonni zapłacić.

Problem decyzji

Matematyzacja nauk społecznych

Szaniawski twierdzi, iż matematyczne metody są w socjologii stosunkowo nieadekwatnie wykorzystywane. Odrzuca powszechne przekonanie o ograniczonych możliwościach matematycznych w modelowaniu zjawisk społecznych. Zgodnie z jego przekonaniem, nadmierna prostota może wprowadzać błędne założenia, choć zasady matematyczne mogą mieć kluczowe znaczenie dla modelowania.

Sposoby wprowadzania modeli matematycznych w socjologii można podzielić na kilka kategorii:

• Matematyzacja właściwych teorii socjologicznych.
• Przystosowywanie formalnej struktury do zaobserwowanych danych w sposób niezależny od podstawowych teorii.

Jednakże obie metody rodzą trudności, co potwierdzają argumenty Szaniawskiego wskazujące na barierę w postaci werbalnego charakteru teorii oraz biomechaniki w pojęciach przyczynowości. Ponadto wprowadzenie modeli oparte jest na wymaganiach wyodrębnienia i analizy danych.

Szaniawski klasyfikuje różne problemy socjologiczne, powiązane z metodami matematycznymi:

• Modele pomiarowe, służące do określania cech, które nie podlegają bezpośredniej obserwacji.
• Modele analizy struktury grup społecznych, wykorzystywanych do analizy interakcji w nieformalnych oraz formalnych relacjach.
• Modele dynamiczne, które uwzględniają czas i procesy zmiany społeczne.
• Modele opisowe, dotyczące reprezentacji zbieranych danych oraz ich formalnych aspektów.
• Modele eksplanacyjne i predykcyjne, pejzaż fontu badawczego, zawierające hipotezy nie do wywnioskowania ze zgromadzonych danych.
• Modele heurystyczne, obejmujące praktycznie niemożliwe do zmierzenia zmienne.
• Modele komputerowe, pozwalające na cyfrowe odwzorowanie badanych obiektów.
• Modele normatywne, związane z problematyką podejmowania decyzji oraz wartościowania zachowań.
• Modelowanie indywidualnych wyborów, które definiuje pojęcia racjonalności w kontekście niepewności i koherencji.
• Modelowanie zbiorowego podejmowania decyzji, które polega na tworzeniu funkcji uwzględniającej preferencje jednostek w szerszym kontekście społecznym.
• Modelowanie konfliktów, które bada racjonalność symbolicznych postaw w warunkach napięcia i sprzeczności przy równowadze interpersonalnej.

Krytyka Szaniawskiego koncentruje się również na idei, że w nauce nie można w pełni zrealizować obiektywności ani deterministyczności z uwagi na charakter badanych danych oraz zmienność wyników opartych na modelach statystycznych. Kluczowym jest matematyczne przygotowanie badaczy, co wymaga znajomości podstaw teorii prawdopodobieństwa, statystyki oraz umiejętności korzystania z narzędzi komputerowych. Szaniawski podkreśla, że „socjologia już dojrzała do stania się ścisłą teorią”, co czyni matematyczne podejście kluczowym dla dalszego jej rozwoju.

---

Oceń: Klemens Szaniawski

---