Stanisław Ignacy Witkiewicz

---

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Stanisław Ignacy Witkiewicz, znany powszechnie jako Witkacy, przyszedł na świat w Warszawie 24 lutego 1885 roku. Był synem uznanego malarza Stanislawa Witkiewicza oraz nauczycielki muzyki, Marii z Pietrzkiewiczów. W swoich pierwszych latach życia mieszkał w rodzinnym domu przy ulicy Hożej 11, jednak w 1890 roku, gdy jego ojciec zachorował, przenieśli się do Zakopanego. Tam, 27 stycznia 1891 roku, Stanisław Ignacy został ochrzczony przez znane osobistości: jego matką chrzestną była Helena Modrzejewska, a ojcem chrzestnym Jan Krzeptowski-Sabała, znany gawędziarz.

Witkiewicz był wychowywany przez ojca, który nie uważał tradycyjnej edukacji za korzystną dla rozwoju osobowości, w związku z tym organizował mu zajęcia domowe z artystami i profesorami. Jego pasje obejmowały sztukę, literaturę, malarstwo, a nawet kolekcjonowanie owadów. W 1903 roku z powodzeniem zdał maturę eksternistycznie we Lwowie, gdzie nawiązał bliskie relacje z osobami takimi jak Leon Chwistek oraz Tadeusz Szymberski. Mimo sprzeciwu ojca, w 1905 roku podjął studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, najpierw w pracowni Jana Stanisławskiego, a potem Józefa Mehoffera.

Ten okres w Krakowie dostarczył mu wielu inspiracji artystycznych, a także wiązał się z burzliwym związkiem z Ireną Solską, która stała się ważnym motywem w jego późniejszych pracach.

Podróże i pobyt w Rosji

Po ukończeniu krakowskich studiów Witkiewicz przeniósł się z powrotem do Zakopanego. Często podróżował do Lovranu w Chorwacji, gdzie jego ojciec prowadził rehabilitację z powodu choroby. 6 kwietnia 1913 roku zadebiutował pod pseudonimem „Witkacy”, stworzonym dla odróżnienia się od znanego ojca. W 1913 roku zmagał się z poważnym kryzysem psychicznym, co skłoniło go do konsultacji z psychiatrą doktorem Karolem Beaurainem. Ostatecznym ciosem była śmierć jego narzeczonej, Jadwigi Janczewskiej, która popełniła samobójstwo 21 lutego 1914 roku, co doprowadziło Witkacego do głębokiej rozpaczy. Pomimo kryzysu, przyjaciel Bronisław Malinowski zaproponował mu udział w wyprawie naukowej na Nową Gwineę jako fotografa.

W czerwcu 1914 udał się do Londynu, aby rozpocząć nową podróż, jednak jego wyjazd do egzotycznych krajów nie przyniósł ulgi, a wręcz pogłębił jego depresję. Po konflikcie z Malinowskim, Witkiewicz postanowił wrócić do Europy, gdzie wkrótce wybuchła I wojna światowa. W przeciwieństwie do swojego ojca, który był zwolennikiem Piłsudskiego, Witkacy uważał, że Polacy powinni wspierać Rosję w dążeniu do niepodległości, co zaowocowało jego zaciągnięciem się do armii rosyjskiej.

Do czwartej roty zapasowego batalionu tego pułku, która rewolucję naprawdę zaczęła, miałem zaszczyt być później wybranym przez moich rannych żołnierzy z frontu (byłem tylko w jednej bitwie pod Witonieżem nad Stochodem). Zawdzięczam ten zaszczyt słabym zasługom negatywnym: nie biłem w mordę, nie kląłem „po matuszkie”, karałem słabo i byłem względnie grzeczny – nic ponadto; trzystu ludzi zamkniętych w ogromnej, okrągłej, pułkowej stajni przez kilka dni walczyło przeciw całej carskiej Rosji.

W czasach wojny jego życie w armii pozostaje w dużej mierze niewyjaśnione. Wiadomo, że w początkach 1915 roku rozpoczął szkolenie w szkole oficerskiej, a następnie brał udział w zażartych walkach.

Okres formistyczny

W trakcie pobytu w Rosji Witkiewicz zajął się malowaniem portretów, co pozwoliło mu na zdobycie środków do życia. Wówczas spisał również podstawy swojej teorii artystycznej, która została opublikowana po jego powrocie do kraju jako Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia. Od 1918 roku rozpoczął intensywną działalność twórczą i został członkiem grupy formistów, organizując wystawy w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych. Zaczynał również publikować swoje pierwsze dramaty, zyskując uznanie w teatrze. Mieszkał w Zakopanem, dokonując krótkich wyjazdów do Krakowa i Warszawy, gdzie stał się istotną postacią w życiu kulturalnym.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Witkiewicz uzyskał stopień porucznika rezerwy w Wojsku Polskim. W 1919 roku rozpoczął pracę nad przekładami Szaleństwa Almayera, współpracując z Anielą Zagórską, kuzynką znanego pisarza.

Na początku 1923 roku ożenił się z Jadwigą Unrug, wnuczką Juliusza Kossaka. Choć życie małżeńskie było trudne, oboje pozostawali w bliskim kontakcie, a ich wzajemna korespondencja była liczna.

Firma Portretowa i lata trzydzieste

W 1925 roku Witkacy postanowił zrezygnować z malarstwa olejnego, uznając, że nie jest w stanie oddać czystej formy i emocji. Skoncentrował się na tworzeniu portretów, wprowadzając „Firmę Portretową S.I. Witkiewicz”, która była ironicznie określona jako seria portretów dostępnych w stałej cenie. Mimo że artysta nie cenił tych prac, stały się one jego najbardziej rozpoznawalnymi dziełami. W drugiej połowie lat dwudziestych jego twórczość dramatyczna zaczęła być wystawiana w czołowych polskich teatrach, a przychylne opinie widzów jednocześnie wzmacniały jego pozycję.

Rok 1925 przyniósł osobiste dramaty – żona Witkacego zaszła w ciążę, by później zdecydować się na aborcję, co stało się tematem w listach między małżonkami. Po tym odkryciu ta tajemnica doprowadziła do kryzysu w ich związku. Witkiewicz w późniejszych latach coraz bardziej oddalał się od odpowiedzialności ojcowskiej, bojąc się utraty pozycji w małżeństwie i ograniczeń jakie niesie rodzicielstwo.

Artysta, nie dojrzały do podjęcia się tej roli, dostrzegał w wychowywaniu dzieci ryzyko zdeprawowania ich w ówczesnym brutalnym świecie, co usprawiedliwiało jego decyzję o nieposiadaniu potomstwa.

Śmierć

W sierpniu 1939 roku Witkiewicz udał się do Warszawy, jednak po wybuchu II wojny światowej chciał zaciągnąć się do Wojska Polskiego. Pomimo swoich starań, ze względu na wiek oraz stan zdrowia nie został przyjęty. 5 września opuścił stolicę z towarzyszącą mu Czesławą Oknińską, udają się na wschód.

Po dotarciu do poleskiego majątku rodziny Ziemlańskich, tragicznie 18 września Witkacy popełnił samobójstwo, zażywając weronal. Obawiał się dominacji bolszewików, przypominając sobie straszne sceny z rewolucji, a napotkawszy te przemyślenia, desperacko podjął tę ostateczną decyzję. Jego ciało zostało znalezione przez Włodzimierza Ziemlańskiego, syna gospodarzy.

Teorie alternatywne

Życie Witkacego otoczone było tajemnicą, co sprzyjało powstawaniu legend. Mówi się o jego możliwym uzależnieniu od narkotyków, które nawiązywało do jego eksperymentów z substancjami psychoaktywnymi, jakie przeprowadzał w Rosji. Nie ma jednak jednoznacznych dowodów na to, by był od nich uzależniony. Wiele kontrowersji wywołały także okoliczności jego śmierci, a w szczególności nieudana ekshumacja, podczas której zaginęły jego szczątki. Według reżysera Jacka Koprowicza, Witkacy miał sfingować swoje samobójstwo, po czym rzekomo żyć w ukryciu.

Ostatecznie nie znaleziono dowodów na potwierdzenie tej teorii. W styczniu 1989 roku Włodzimierz Ziemlański ponownie oznaczył miejsce spoczynku Witkiewicza, przypominając światu o życiu i twórczości tego niezwykłego artysty.

Witkacy i jego dzieła w powojennej Polsce

W latach 80. XX wieku miały miejsce znaczne zmiany w uznaniu twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza, kiedy UNESCO ustanowiło rok 1985 rokiem Witkacego, z okazji stulecia jego urodzin. W obliczu tego wydarzenia, władze Polski Ludowej podjęły decyzję, aby przywrócić do kraju doczesne szczątki artysty, organizując państwowy pogrzeb w Zakopanem. W 1988 roku z Ukrainy sprowadzono szczątki Witkacego, które spoczęły na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku.

Jednakże, ze względu na niewłaściwą komunikację z rodziną, miejsce pochówku zostało pomyłkowo oznaczone na Polesiu, co ujawniło się w 1994 roku. Okazało się, że w rzeczywistości sprowadzono do Polski szczątki młodej, niezidentyfikowanej kobiety ukraińskiej. To kuriozalne wydarzenie zostało zbadane przez komisję anatomów wyznaczoną na wniosek posła Stanisława Rusznicy. O perypetiach związanych z tym zawirowaniem opowiedział w swojej piosence „Rymowanka zza grobu” Jacek Kaczmarski, który poświęcił Witkiewiczowi również dwa inne utwory: „Autoportret Witkacego” oraz „Witkacy do kraju wraca”. Dodatkowo, wątek śmierci Witkacego został zawarty w książce Stefana Chwina zatytułowanej „Hanemann”.

Również losy jego dzieł plastycznych były pełne paradoksów. Mimo że artysta był głównie związany z Krakowem, Zakopanem oraz Warszawą, to jednak największa kolekcja jego obrazów, licząca około 200 dzieł, znalazła się w 1965 roku w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Wynikało to z braku zainteresowania większych instytucji kulturalnych zbiorami, które były wtedy w posiadaniu syna zmarłego przyjaciela Witkacego, Teodora Białynickiego-Biruli. W 2018 roku muzeum w Słupsku dysponowało kolekcją obejmującą ponad 260 prac Witkacego, co czyni ją największym zbiorem prac tego artysty na świecie.

Twórczość

W 1917 roku, Witkiewicz dołączył do grupy artystycznej znanej jako „formiści”. Jego zaangażowanie w tej grupie wiązało się z udziałem w licznych wystawach, które miały na celu promowanie nowatorskich idei w sztuce. Wyjątkowym momentem w jego karierze było opublikowanie w 1919 roku fundamentalnego dzieła poświęconego estetyce, zatytułowanego Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia, które zawierało Teorię Czystej Formy. Ta koncepcja, choć miała charakter estetyczny, nie była programem artystycznym i wyróżniała się na tle wielu nowych tendencji artystycznych tamtego okresu. Z czasem, teoria ta stała się kluczowa dla dalszego rozwoju jego twórczości, zarówno malarskiej, jak i teatralnej.

Co ciekawe, mimo że Teoria Czystej Formy idealnie opisywała ówczesne zjawiska w sztukach plastycznych, np. kubizm czy abstrakcjonizm, to jednak spotkała się z nieporozumieniami i była często mylnie interpretowana, co w zasadzie trwa do dziś. Witkiewicz stosował tę teorię również w teatrze, w którym zyskał reputację wizjonera, inspirując wielu reżyserów, w tym Tadeusza Kantora.

Portrety

Około 1926 roku Witkacy postanowił zrezygnować z malarstwa olejnego, a zamiast tego skoncentrował się na pastelowych portretach realizowanych w ramach „Firmy portretowej S.I. Witkiewicz”. Portrety te, zgodnie z regulaminem firmy, zostały podzielone na pięć typów, które określały sposób przedstawienia modela, od naturalizmu po Czystą Formę. Warto zauważyć, że te szczególne dzieła, wykonywane w różnych stylistykach, przyniosły mu ogromną popularność.

Witkacy opracował również klasyfikację этих portretów, w której wyróżnił typy:

• Typ A: osoba przedstawiana w sposób niezwykle realistyczny, z fantazyjnym tłem,
• Typ B: dokładny portret z delikatnym uwydatnieniem cech charakterystycznych portretowanego,
• Typ C: głównie dla przyjaciół, często tworzone pod wpływem narkotyków, z objawami karykatury,
• Typ D: podobne do Typu C, ale bez użycia środków odurzających,
• Typ E: luźna interpretacja, skupiająca się na Czystej Formie.

Witkacy ponadto często umieszczał na swoich obrazach oznaczenia dotyczące stanu, w jakim malował, na przykład:

• FBZ – fajka bez zaciągania,
• FZZ – fajka z zaciąganiem,
• NP 12 – nie palił 12 dni,
• NΠ 3 – nie pił 3 dni,
• cof. – pił kawę,
• pyfko, pywo – piwo,
• Co – kokaina.

Te oryginalne portrety cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród kolekcjonerów, jako że odzwierciedlały unikalność i niezwykły talent Witkacego. Nie mniej jednak, artysta był pozytywnie zaskoczony tym, że największą popularnością cieszyły się tradycyjne portrety, które zapewniły mu przez pewien czas stabilne źródło utrzymania.

Sztuki teatralne i literatura

Pomimo licznych niepowodzeń związanych z inscenizacją swoich sztuk, Witkacy nie przestał tworzyć nowych dzieł. Jego dramaty zyskały uznanie dopiero w latach 70. XX wieku, kiedy to doszło do udanych realizacji, m.in. Szewców. Witkiewicz był również płodnym pisarzem. Po pierwszej powieści 622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta, napisał takie utwory jak Pożegnanie jesieni, Nienasycenie oraz niedokończoną Jedyne wyjście.

Prace filozoficzne

Witkacy podejmował ponadto szereg tematów związanych z filozofią. W 1935 roku wydał swoje kluczowe dzieło filozoficzne, Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia, które określał mianem „hauptwerku”. Jako krytyk, Witkacy przejawiał radykalizm i nonkonformizm, co nie sprzyjało jego relacjom towarzyskim. Ostatnim jego dziełem filozoficznym była praca Zagadnienie psychofizyczne z 1938 roku. Zajmował się on trzema zagadnieniami filozoficznymi: ontologią, historiozofią oraz estetyką.

Witkacy krytycznie odnosił się do wielu współczesnych nurtów filozoficznych, w tym filozofii analitycznej Bertranda Russella i szkoły lwowsko-warszawskiej, które uważał za zbyt odległe od metafizyki. W Pojęciach i twierdzeniach… sformułował swój filozoficzny system, określany jako biologiczny monadyzm, który łączył inspiracje z monadyzmu Leibniza z ideą ochrony indywidualizmu w kontekście biologicznym.

Ważniejsze dzieła

Stanisław Ignacy Witkiewicz, znany również jako Witkacy, był niezwykle płodnym twórcą, którego dorobek artystyczny pomimo zniszczeń, jakie przyniósł II wojna światowa, pozostał w pamięci i uznaniu krytyków. Po tragicznym zniknięciu prawie całego jego archiwum w trakcie powstania warszawskiego, zdołaliśmy zrekonstruować jego twórczość, która składa się z 25 tomów dzieł zebranych, choć brak w nich licznych listów, które również miały znaczenie dla zrozumienia jego artystycznej osobowości.

Dzieła literackie

Witkiewicz był nie tylko wybitnym dramaturgiem, ale również autorem powieści. Jego najważniejsze powieści to:

• 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta (powst. 1911, pierwodruk 1972),
• Pożegnanie jesieni (1927),
• Nienasycenie (1930),
• Jedyne wyjście (nieukończona, tom 1 Przyjaciele powst. 1931–1933, pierwodruk 1968, wydanie krytyczne 1993).

W obszarze dramatów stworzył szereg wpływowych utworów, w tym:

• Karaluchy (1893),
• Odważna księżniczka (1893),
• Maciej Korbowa i Bellatrix (1918),
• Nowa homeopatia zła (1918),
• Pragmatyści (1919),
• Nowe wyzwolenie (1920),
• Mister Price’a (1920),
• Tumor Mózgowicz (1920),
• Oni (1920),
• W małym dworku (1921),
• Gyubal Wahazar (1921),
• Metafizyka dwugłowego cielęcia (1921),
• Kurka Wodna (1921),
• Bezimienne dzieło (1921, publikacja 1962),
• Mątwa (1922),
• Nadobnisie i koczkodany (1922),
• Jan Karol Maciej Wścieklica (1922),
• Wariat i zakonnica (1923),
• Janulka, córka Fizdejki (1923),
• Matka (1924),
• Sonata Belzebuba (1925),
• Szewcy (1934).

Oprócz pisarskiego dorobku poza dramatami i powieściami, Witkiewicz stworzył szereg pism estetycznych takich jak:

• Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (1919),
• O Czystej Formie (1921),
• Szkice estetyczne (1922),
• Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze (1923),

oraz pism filozoficznych, w tym:

• Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia (1935),
• Zagadnienie psychofizyczne – nieukończone (1938, pierwodruk 1978),
• Listy do Hansa Corneliusa – w: Przegląd Humanistyczny, 1979, Nr 6, S. 137–157; 1980, Nr 2, s. 87–112.

W jego dorobku znajdują się również tzw. pisma różne:

• Demonizm Zakopanego (1919),
• Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter (1932, wydane jako Narkotyki),
• Niemyte dusze – powst. 1936, pierwodruk 1975.

Dzieła malarskie i graficzne

Jednym z wyjątkowych aspektów twórczości Witkiewicza są jego osiągnięcia w zakresie sztuk wizualnych. W Katalogu dzieł malarskich z 1990 roku odnotowano 2274 zachowane lub zidentyfikowane obrazy i rysunki, a także 799 wskazanych wzmianek o utraconych pracach, które zaginęły. Wiele jego dzieł można podziwiać w muzeach w Polsce, m.in. ponad 250 prac w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, a także kolekcjach Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem, oraz wielu innych instytucjach.

Znajdziemy również różnorodne rysunki, w tym:

• Bóg Ojciec pierwszy raz poważnie zastanowił się nad istotą ziemi (nie świata),
• portrety, np. Ireny Solskiej, Brunona Schulza, Stefana Żeromskiego, jak również autoportrety.

W jego twórczości widać również obrazy olejne z okresu formistycznego, takie jak:

• Ogólne zamieszanie,
• Rąbanie lasu,
• Kompozycja fantastyczna,
• Kuszenie św. Antoniego,
• Portret Jarosława i Anny Iwaszkiewiczów,
• autoportrety.

Pastele artysty mają w swoim repertuarze cykle kompozycji „astralnych” oraz cykl „Firmy Portretowej S.I. Witkiewicz”, który obejmuje portrety wybitnych osób z kręgu kultury, takich jak Michał Choromański, Leon Chwistek, Zofia Nałkowska, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Karol Szymanowski, Julian Tuwim i wiele innych, w tym portret Krystyny i Ludwika Fischerów.

Witkacy także zrealizował krótki film „Witkacy z Niną w Warszawie”, który został nakręcony w 1927 roku. Zachował się w zbiorach Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, a jego cyfrowa rekonstrukcja miała miejsce w 2015 roku.

Dodatkowo, jego prace fotograficzne, w tym czarno-białe kompozycje, portrety jego rodziny oraz autoportrety, są wartościowym dodatkiem do jego kariery artystycznej. Do najciekawszych należy jedna fotografia zrobiona w Egipcie w 1914 roku oraz autoportret wielokrotny w lustrach z 1917 roku.

Dziedzictwo

Patron

Stanisław Ignacy Witkiewicz odgrywa znaczącą rolę w polskim systemie edukacji i kultury. Jego dorobek artystyczny i literacki doceniany jest przez wiele instytucji. Patronuje on kilku szkołom średnim, w tym LXIV Liceum Ogólnokształcemu w Warszawie oraz XXI Liceum Ogólnokształcemu w Krakowie, a także Liceum Plastycznemu w Słupsku. Ponadto, w 1983 roku utworzono nagrodę jego imienia, przyznawaną przez Polski Ośrodek Międzynarodowego Instytutu Teatralnego. Teatr noszący jego imię istnieje w dwóch lokalizacjach: Nowy Teatr im. Witkacego w Słupsku powstał w 1946 roku, a Teatr im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Zakopanem został otwarty w 1985 roku.

Ekranizacje

Tematyka związana z Witkiewiczem oraz jego twórczość doczekała się licznych ekranizacji i adaptacji filmowych, które stanowią ważny element kultury masowej. Wiele z nich zyskało uznanie, przyczyniając się do popularyzacji jego prac w szerszej publiczności.

Odniesienia w kulturze masowej

Witkiewicz pozostaje obecny w kulturze popularnej na wiele sposobów. Przykładowo, w 1977 roku Marek Grechuta oraz Teatr STU wykorzystali jego teksty na płycie „Szalona lokomotywa”. W 1981 roku Jacek Kaczmarski stworzył utwór „Autoportret Witkacego” na swoim albumie Muzeum. Kolejne odniesienia w muzyce przedstawiają różne cechy twórczości Witkiewicza, w tym w utworach takich jak „Twarze Witkacego” w wykonaniu Zbigniewa Raja w 1986 roku oraz „Witkacy do kraju wraca” w 1990 roku. Również Voo Voo w 1998 roku oraz Kaczmarski w 2006 roku nawiązali do jego postaci w swoich dziełach. W 2022 roku, w serialu „Niebezpieczni dżentelmeni”, rolę Witkacego odegrał Marcin Dorociński.

Instytut Witkacego

Fundacja Instytut Witkacego została utworzona 30 lipca 2015 roku w Warszawie, z inicjatywą m.in. Janusza Deglera, Lecha Sokoła oraz Jana Gondowicza. Jej celem jest promowanie twórczości artystycznej oraz naukowej Witkiewicza, jak również zbieranie, digitalizacja i konserwacja jego dzieł oraz upamiętnianie jego wkładu w kulturę. W 2016 roku z Instytutu Witkacego odzyskano zaginioną korespondencję artysty, a także opracowano półrocznik „Witkacy!”, którego redaktorem naczelnym jest literaturoznawczyni Małgorzata Vražić. Pismo, które ukazuje się od 24 lutego 2016 roku, stanowi platformę do dyskusji na temat Witkiewicza, publikując artykuły naukowe i eseje, a do tej pory ukazało się już 12 numerów czasopisma (stan na 2022).

---

Oceń: Stanisław Ignacy Witkiewicz

---