Ryszard Matuszewski (literat)

Kultura i sztuka

Ryszard Matuszewski był wybitną postacią polskiej literatury, której życie i twórczość miały znaczący wpływ na rozwój myśli krytycznej oraz edukacji literackiej w Polsce. Urodził się 18 sierpnia 1914 roku w Warszawie, gdzie także spędził ostatnie chwile swojego życia, odchodząc z tego świata 29 kwietnia 2010 roku.

Jako eseista oraz krytyk literacki, Matuszewski zyskał uznanie dzięki swoim licznych publikacjom, w których analizował i oceniał dzieła wielu autorów. Równocześnie był autorem wielu podręczników szkolnych, co pokazuje jego zaangażowanie w edukację młodzieży.

Nie można zapomnieć również o jego istotnej roli jako tłumacz, co dodatkowo podkreśla jego wszechstronność i pasję do literatury.

Życiorys

Młodość

Ryszard Matuszewski był uczniem Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Warszawie, gdzie zdał maturę w 1932 roku. Jego kolegami z klasy byli m.in. krytyk literacki i eseista Jan Kott oraz Jan Nowak-Jeziorański. W 1936 roku ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Ryszard zadebiutował swoimi wierszami oraz artykułami na łamach międzyszkolnego pisma licealistów „Kuźnia Młodych” już w 1931 roku. To właśnie wtedy nawiązał znajomość z redaktorem działu poezji „Kuźni Młodych” ks. Janem Twardowskim.

W latach 1932–1936 był współzałożycielem Klubu Artystycznego „S”, który odegrał ważną rolę w warszawskim życiu kulturalnym. Z kolei w latach 1936–1937 ukończył szkołę podchorążych łączności w Zegrzu, a następnie znalazł zatrudnienie w firmie Wagons-Lits/Cook. W tym samym czasie odbył aplikację w Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa. W lipcu 1938 roku wziął ślub z Beatą z d. Sobolewską (1915–2005).

II wojna światowa

Matuszewski wziął udział w kampanii wrześniowej 1939 roku, między innymi brał udział w walkach w oblężonym Modlinie. W okresie 1940–1944 był aktywnym działaczem podziemia kulturalnego, ściśle związanym z podziemną PPS – WRN. W tym czasie współpracował z podziemną prasą konspiracyjną oraz organizował literackie wieczorki w swoim mieszkaniu. Ryszard Matuszewski pracował w Zarządzie Miejskim w Warszawie. W 1942 roku powitał na świecie córkę, Małgorzatę Matuszewską (1942–2023), która później wyszła za mąż za Krzysztofa Pszenickiego, znanego dziennikarza i b. szefa sekcji polskiej BBC w Londynie.

W 1945 roku Matuszewski został zmobilizowany do wojska i pracował aż do 1947 roku w dzienniku „Polska Zbrojna”.

Pomoc okazana Żydom

Podczas niemieckiej okupacji, wspólnie z żoną Beatą Matuszewską, ukrywał w swoim mieszkaniu przy ul. Krasińskiego 18 kilku znajomych Żydów, w tym Jana Kotta oraz doktora Antoniego Rosentala. Matuszewski organizował również pomoc finansową dla ukrywających się ludzi z funduszy Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Oprócz swoich znajomych, Matuszewski zapewnił schronienie trzem obcym Żydówkom, które pełniły rolę opiekunek dla jego dzieci. Pierwszą z nich była Elżbieta Pawłowska, która dbała o Małgorzatę od zimy 1942 roku do wiosny 1943 roku, a następnie została deportowana do KL Auschwitz. W okresie od wiosny 1943 roku do wybuchu powstania warszawskiego, zapewniał schronienie Zofii Zawadzkiej, a potem Tunii Szpilman, które również były opiekunkami Małgorzaty.

Okres powojenny

W 1946 roku do rodziny Matuszewskich dołączył syn, Piotr, który obecnie pracuje jako architekt. Po zakończeniu wojny, Ryszard Matuszewski pełnił rolę sekretarza redakcji tygodnika „Kuźnica” w Łodzi w latach 1946–1950. Rozpoczął wówczas swoją systematyczną działalność jako krytyk i recenzent. Następnie pracował w tygodniku „Nowa Kultura”, gdzie był kierownikiem działu krytyki w latach 1950–1960, a także zastępcą redaktora naczelnego w latach 1952–1956. Od 1954 do 1958 roku był kierownikiem pracowni literatury współczesnej w IBL PAN, a od 1956 do 1985 roku regularnie pisał sprawozdania z ruchu poetyckiego dla „Rocznika Literackiego”. Kierował działem literatury współczesnej w Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” w latach 1960–1977. W 1961 roku po raz drugi ożenił się z Ireną Szymańską, znaną tłumaczką i redaktorką.

W latach 1973–1975 Ryszard Matuszewski pełnił funkcję kierownika działu krytyki w tygodniku „Literatura”. Był także współzałożycielem Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Literackich, którego biuro znajdowało się w Paryżu. W latach 1969–2003 był jednym z wiceprezesów tego stowarzyszenia. W 1988 roku zorganizował kongres Stowarzyszenia w Polsce, w Toruniu, a w 2003 roku otrzymał tytuł prezesa honorowego. Ryszard Matuszewski był członkiem Związku Literatów Polskich w latach 1944–1983, Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (1989–2010) oraz Polskiego PEN Clubu.

Zmarł 10 maja 2010 roku w swoim warszawskim domu przy ul. Nowowiejskiej, z powodu niewydolności serca, a jego pogrzeb odbył się na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 237-2-23), gdzie mszę żałobną odprawił ks. Wiesław Niewęgłowski, duszpasterz środowisk twórczych.

Ordery, odznaczenia i wyróżnienia

Ryszard Matuszewski, uznawany za znaczącą postać w dziedzinie literatury, otrzymał wiele wyróżnień i nagród za swoje osiągnięcia literackie. Wśród nich można wymienić:

  • Nagrodę Państwową III stopnia przyznaną za książkę Literatura na przełomie w roku 1951,
  • Nagrodę „Życia Literackiego” za dzieło Powroty i pożegnania w 1987 roku,
  • Dyplom Honorowy oraz Medal Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata, który przyznano mu na wniosek Jana Nowaka-Jeziorańskiego, datowany na 11 maja 1993 roku,
  • Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, który odebrał w 2007 roku.

Twórczość (wybór)

Ryszard Matuszewski w swoim dorobku literackim stworzył wiele znaczących dzieł, które wpisały się w historię polskiej literatury. Wśród nich szczególną uwagę zwracają:

  • S (poezje; F. Hoesick 1933; współautorami są Jan Kot oraz Włodzimierz Pietrzak),
  • Gospoda pod wesołą kukułką (utwór sceniczny; współpraca z Janem Rojewskim; wydanie w Bibliotece Teatralnej Domu Wojska Polskiego, Tom I, Wydawnictwo „Prasa Wojskowa”, Warszawa 1948),
  • Literatura po wojnie (szkice literackie; Spółdzielnia Wydawnicza „Książka” 1948, Książka i Wiedza 1950),
  • Literatura na przełomie (szkice literackie; Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1951),
  • Literatura międzywojenna (podręcznik szkolny; Wiedza Powszechna 1953),
  • Szkice krytyczne (szkice literackie; Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1954),
  • Historia literatury polskiej. Materiały do nauczania klasy XI. Zeszyt I – Antologia (Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1955); jako,
  • Literatura współczesna: antologia i opracowanie (Wyd. 5: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1963, 1968),
  • O poezji Władysława Broniewskiego (szkice literackie; Państwowy Instytut Wydawniczy 1955),
  • Doświadczenia i mity (szkice literackie; Państwowy Instytut Wydawniczy 1964),
  • Iwaszkiewicz (szkic literacki; Agencja Autorska 1965, seria „Sylwetki Współczesnych Pisarzy”; tłum. ang.: Authors’ Agency, „Czytelnik”, 1976, w przekładzie Marshy Brochwicz),
  • Człowiek i pisarz ludziom przyjazny (O Wilhelmie Machu) (szkic literacki; Rzeszów 1968),
  • Polska literatura współczesna: antologia do użytku szkolnego (podręcznik szkolny; wyd. 4: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1973, 1974, 1975),
  • Literatura polska lat 1918-1939 (podręcznik szkolny; Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1970 oraz kolejne wydania),
  • Polska literatura współczesna (podręcznik szkolny; Wyd. 4: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1973),
  • Polska literatura współczesna. Podręcznik pomocniczy dla klasy IV liceum ogólnokształcącego oraz dla klasy V techników i liceów zawodowych (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1976 i dalsze wydania),
  • Z bliska (szkice literackie; Wydawnictwo Literackie 1981),
  • Powroty i pożegnania (szkice literackie; Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1987),
  • Żółte dzioby, zielone lata (wspomnienia; Alfa 1990),
  • Literatura polska 1939-1991 (podręcznik szkolny; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1992 i dalsze wydania),
  • Poezja polska 1939-1991 (antologia; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1994 oraz edycje rozszerzone),
  • Olśnienia i świadectwa. Od Leśmiana do Barańczaka (szkice literackie; Graf – Punkt 1995),
  • Przyleciał anioł cały malinowy (szkic literacki o twórczości włoskiej Jarosława Iwaszkiewicza; Ten – Ten 1995),
  • Chmury na pogodnym niebie (wspomnienia; Vipart 1998),
  • Alfabet. Wybór z pamięci 90-latka (szkice wspomnieniowe; Iskry 2004),
  • Moje spotkania z Czesławem Miłoszem (szkice literackie; Wydawnictwo Literackie 2004),
  • Zapiski świadka epoki (szkice literackie; Biblioteka Narodowa 2004),
  • Wisławy Szymborskiej dary przyjaźni i dowcipu (szkice literacko-wspomnieniowe; Wydawnictwo Auriga 2008).

Publikacje w pracach zbiorowych

Ryszard Matuszewski jest autorem wielu istotnych prac, które znalazły swoje miejsce w różnych publikacjach zbiorowych. Jego wkład w literaturę polską odzwierciedla różnorodność tematów oraz podejść do analizy dzieł literackich.

  • Kłosy śmierci, kłosy życia, w: Jarosław Iwaszkiewicz (praca zbiorowa; oprac. Julian Rogoziński; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1968; seria: „Biblioteka Polonistyki”),
  • Od Klubu „S” do „Listów do »Kuźnicy«, w: Sceptyk pełen wiary. Wspomnienia o Stefanie Otwinowskim (Wydawnictwo Literackie, 1979),
  • Moje włoskie spotkania z Jarosławem Iwaszkiewiczem, w: Miejsce Iwaszkiewicza – w setną rocznicę urodzin. Materiały z konferencji naukowej 20-22 lutego 1994 roku (praca zbiorowa; seria: „Stawisko. Almanach Iwaszkiewiczowski. Tom I”; Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku, Podkowa Leśna 1994, ISBN 83-85605-51-7, ISBN 83-902894-0-7, ISSN 1233-278X),
  • Skamandryci w oczach mojej generacji, w: Stawisko. Almanach Iwaszkiewiczowski. Tom II (praca zbiorowa; pod red. Aliny Brodzkiej, Małgorzaty Bojanowskiej, Zbigniewa Jarosińskiego, Oskara Koszutskiego; Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku, Podkowa Leśna 1995, ISBN 83-902894-1-5; ISSN 1233-278X),
  • O wierszach Wisławy Szymborskiej, w: Radość czytania Szymborskiej (praca zbiorowa; oprac. Stanisław Balbus i Dorota Wojda; Znak 1996, ISBN 83-7006-542-2),
  • Wątek polski, w: Herling-Grudziński i krytycy (wybór i oprac. Zdzisław Kudelski; Presspublica-Wydawnictwo UMCS 1997, ISBN 83-86038-33-0, ISBN 83-227-1003-8),
  • Czy znałem Lucjana Wolanowskiego?, w: Wokół reportażu podróżniczego. Tom 3.Lucjan Wolanowski (1920-2006). Studia – szkice – materiały (Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, seria: „Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2683”, ISBN 978-83-226-1802-8, ISSN 0208-6336),
  • Przeciw wartościom pozornym, w: Wcielenia Jerzego Ficowskiego według recenzji, szkiców i rozmów z lat 1956-2007 (praca zbiorowa; wybrał, opracował i wstępem opatrzył Piotr Sommer; Fundacja Pogranicze 2010, ISBN 978-83-61388-76-0),
  • Jak dobyć poetę z głębi przeoczenia?, w: Wcielenia Jerzego Ficowskiego według recenzji, szkiców i rozmów z lat 1956-2007 (praca zbiorowa; wybrał, opracował i wstępem opatrzył Piotr Sommer; Fundacja Pogranicze 2010, ISBN 978-83-61388-76-0).

Każda z wymienionych prac ukazuje nie tylko literacką wszechstronność Matuszewskiego, ale również jego zdolność do łączenia różnych tematów w spójną narrację. Dzięki takim publikacjom, jego dorobek literacki pozostaje znaczącą częścią polskiej kultury i literatury współczesnej.

Przekłady

W twórczości Ryszarda Matuszewskiego można zauważyć jego wkład w przekłady wielu ważnych dzieł. W jego dorobku znajdują się między innymi:

  • Ludwik Aragon, Komuniści (Luty – wrzesień 1939) (wespół z Arturem Sandauerem i innymi; Wiedza 1950),
  • André Chamson, Studnia cudów (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1950),
  • Roger Garaudy, Realizm bez granic: Picasso, Saint-John Perse, Kafka (przedmowa Ludwika Aragon; Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1967).

Opracowania

Ryszard Matuszewski, jako wybitny literat, w znaczący sposób przyczynił się do rozwoju polskiej literatury. Oto niektóre z jego najbardziej istotnych opracowań:

  • Lengyel költok antológiája (oprac.: Endre Kovács i Endre Vészi; posłowie Ryszard Matuszewski; Szépirodalmi Kvk., Budapest 1951),
  • Szkice o literaturze współczesnej (praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Matuszewskiego; Czytelnik 1954),
  • Poezja Polski Ludowej (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1955; wspólnie z Sewerynem Pollakiem),
  • Poezja polska 1914-1939 (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1962, 1966, wydanie poszerzone, t. I-II 1984, ISBN 83-07-00395-4; wspólnie z Sewerynem Pollakiem),
  • Poljska lirika dvajsetega stoletja: antologija (wybór: Ryszard Matuszewski, Zygmunt Stoberski i Lojze Krakar; przełożył Lojze Krakar; Državna Založba Slovenije, Lublana 1963),
  • Julian Tuwim, Wybór poezji (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1965, 1969),
  • Warszawskie wieczory literackie (Państwowe Wydawnictwo Iskry 1968; wespół z: Olgierdem Budrewiczem, Witoldem Dąbrowskim, Juliuszem Wiktorem Gomulickim, Stanisławem Jankowskim, Karolem Małcużyńskim, Jerzym Pytlakowskim),
  • O Polskę wolną i sprawiedliwą (Wydawnictwo Związkowe CRZZ 1969),
  • Jarosław Iwaszkiewicz, Czerwone tarcze (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1971, seria: „Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej”; posłowie),
  • Leopold Staff, Wiersze wybrane (Państwowy Instytut Wydawniczy 1973, 1978),
  • Zofia Nałkowska, Granica (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1974, seria „Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej”; 1975, seria „Biblioteka Lektur Szkolnych”; 1988, 1993; posłowie),
  • Jarosław Iwaszkiewicz, Wybór opowiadań (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1975, seria: „Biblioteka Lektur Szkolnych”; posłowie),
  • Leon Kruczkowski, Kordian i cham (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1975, seria: „Biblioteka Lektur Szkolnych”; posłowie),
  • Maria Dąbrowska, Na wsi wesele (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1975, 1980; seria „Biblioteka Lektur Szkolnych”, posłowie),
  • Maria Dąbrowska, Noce i dnie (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1975, 1978 – 1979, seria: „Biblioteka Lektur Szkolnych”; 1982, seria: „Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej”; posłowie),
  • Maria Dąbrowska, Ludzie stamtąd (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1976; posłowie),
  • Wiersze polskich poetów współczesnych (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1976, 1977, wydanie 3: 1980, wyd. 4 rozszerzone: 1981, 1982, 1984, ISBN 83-02-00498-7),
  • Julian Tuwim, Poezje wybrane (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1977, seria: „Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej”; posłowie),
  • Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Wybór wierszy (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1978, seria: „Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej”; posłowie),
  • Leopold Staff, Poezje wybrane (Państwowy Instytut Wydawniczy 1978; wybór i posłowie),
  • Jan Lechoń, Poezje (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1979, wyd. 2 poszerzone: 1987, ISBN 83-07-01390-9; posłowie),
  • Jan Bolesław Ożóg, Poezje (Państwowy Instytut Wydawniczy 1979; przedmowa),
  • Strofy o pracy (Państwowe Wydawnictwo Iskry 1980; wspólnie z Grażyną Konecką; ISBN 83-207-0141-4),
  • Arnold Słucki, Biografia anioła (Państwowy Instytut Wydawniczy 1982, ISBN 83-06-00754-9; wstęp),
  • Jerzy Niemojowski, Wiersze wczesne wybrane (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1983, ISBN 83-07-00810-7; wybór i wstęp),
  • Strofy o porach roku (Państwowe Wydawnictwo Iskry 1985, ISBN 83-207-0417-0; wybór i wstęp),
  • Julian Rogoziński, Preteksty. Szkice o współczesnej poezji polskiej (Państwowy Instytut Wydawniczy 1985, ISBN 83-06-01289-5; wybór i wstęp),
  • Ewa Lipska, Utwory wybrane: (1967-1984) (Wydawnictwo Literackie 1986, ISBN 83-08-01575-1; przedmowa),
  • Julian Tuwim, Wiersze. T. 1-2 (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 1986, w edycji „Pism zebranych”, ISBN 83-07-01019-5; wstęp),
  • Jerzy Kamil Weintraub, Utwory wybrane (Państwowy Instytut Wydawniczy 1986, ISBN 83-06-01160-0; wybór, układ i wstęp),
  • Bolesław Leśmian, Wybór poezji (Państwowy Instytut Wydawniczy 1987, ISBN 83-06-01572-X; wybór i wstęp),
  • Lionello Griffo, Półgłosem: 17 wierszy (Warszawa 1990, przedmowa),
  • Marek Mariusz Tytko, Koncerty metafizyczne (Fundacja „Eschaton”, Kraków 2000; słowo o autorze: Eligiusz Dymowski, Ryszard Matuszewski),
  • Irena Szymańska, Miałam dar zachwytu: wspomnienia wydawcy (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” 2001, ISBN 83-07-02810-8; opracowanie i koncepcja całości).

Przypisy

  1. a b Historia pomocy – Rodzina Matuszewskich | Polscy Sprawiedliwi [online], sprawiedliwi.org.pl [dostęp 04.11.2021 r.]
  2. Cmentarz Stare Powązki: WIKTOR MATUSZEWSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 19.12.2019 r.]

Oceń: Ryszard Matuszewski (literat)

★★★★★
Średnia ocena:4.47 Liczba ocen:12