Jan Kott

---

Życiorys

Jan Kott urodził się w rodzinie żydowskiej, która od wielu pokoleń była spolonizowana i pochodziła z mieszczańskiego środowiska. W 1919 roku przeszedł na katolicyzm, stając się praktykującym wyznawcą, a jego rozmowy z Jacquesem Maritain miały wpływ na decyzję o rozważeniu wstąpienia do zakonu. W 1927 roku rozpoczął edukację w gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Wśród jego kolegów znajdowali się Ryszard Matuszewski oraz Jan Nowak-Jeziorański, z którymi utrzymywał trwałe relacje przez całe życie. W wieku 15 lat, w roku 1929, założył grupę literacką „Młoda Swastyka” oraz stworzył czasopismo o tej samej nazwie, które odbijał na hektografie.

W latach 1932–1936 studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, a w trakcie studiów przystąpił do Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej, z którego zrezygnował w 1934 roku. Jego debiut literacki miał miejsce w 1932 roku, kiedy to opublikował artykuł zatytułowany Kryzys zamiłowań estetycznych w piłsudczykowskiej „Kuźni Młodych”. W 1934 roku, wspólnie z Ryszardem Matuszewskim oraz Włodzimierzem Pietrzakiem, założył Klub Artystyczny „S” w wydawnictwie Hoesicka, zainicjowany przez subiekta księgarni, Adama Bromberga. W tym samym czasie stał się aktywnym członkiem Koła Polonistów UW oraz Koła Socjologii Pozytywnej, co miało znaczący wpływ na jego rozwój intelektualny. Działania w Kole Polonistów, kierowanym przez marksistę Stefana Żółkiewskiego, przyczyniły się do ukształtowania jego światopoglądu, co zaowocowało m.in. udziałem w nielegalnej demonstracji komunistycznej, skutkującym aresztowaniem.

W 1936 roku ukończył kurs podchorążówki w Zambrowie, a po rocznej służbie pracował przez krótki czas w Państwowym Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. W 1938 roku rozpoczął studia z zakresu romanistyki na Sorbonie w Paryżu, gdzie poznał Lidię Janinę Steinhaus (1919–2000), córkę wybitnego matematyka Hugona Steinhausa. Ożenił się z nią w czerwcu 1939 roku. Po wybuchu II wojny światowej, Kott powrócił do Polski i brał udział w Kampanii Wrześniowej. Okupacja spędzona we Lwowie, a później w Warszawie, była trudna, ponieważ musiał ukrywać swoje żydowskie pochodzenie. Od 1943 roku był członkiem PPR, a od 1944 roku oficerem AL oraz redaktorem konspiracyjnego czasopisma „Młoda Demokracja”.

Okres powojenny

Po zakończeniu wojny Jan Kott był ściśle związany z władzą komunistyczną. Jako współzałożyciel oraz redaktor lewicowego tygodnika „Kuźnica”, który stał się organem PPR dla intelektualistów, działał w latach 1945–1948. W 1947 roku obronił doktorat z romanistyki na Uniwersytecie Łódzkim. W 1948 roku był jednym z założycieli Instytutu Badań Literackich PAN, a po zjednoczeniu PPR i PPS dołączył do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W latach pięćdziesiątych Kott krytykował „wrogów socjalizmu”, w tym Kościół katolicki i zbrojne podziemie, nazywając wielu twórców „reakcyjnymi”. Negatywnie ocenił m.in. twórczość Zygmunta Krasińskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Stefana Żeromskiego, Henryka Sienkiewicza oraz Josepha Conrada. Jego krytyka dotycząca książek takich jak Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego spotkała się z ostrymi reakcjami, uznając ją za niebezpieczną, a Ewa Siedlecka określiła go mianem „cynicznego młodego marksisty”. Jakkolwiek jego znajomi, tacy jak Jan Nowak-Jeziorański, postrzegali go jako osobę entuzjastyczną.

W swoich autobiograficznych szkicach Kott charakteryzował epokę stalinowską jako okres zespołu zauroczenia i totalnego oślepienia, określając to zjawisko mianem „heglowskiego ukąszenia”. Po IV Zjeździe Związku Literatów Polskich w 1949 roku, który uzasadnił socrealizm jako dominującą teorię, zwrócił się w stronę dydaktyki oraz badań nad twórczością Stanisława Trembeckiego. Pracował jako profesor na Uniwersytecie Wrocławskim w latach 1949–1952 i Uniwersytecie Warszawskim od 1952 do 1969 roku. W 1957 roku wystąpił z PZPR oraz nawiązał więzi z ruchami sprzeciwiającymi się rzeczywistości PRL, a cztery lata później podpisał List 34, protestując przeciwko cenzurze.

W krytyce literackiej Kott skupił się na Szekspirze, stając się znanym szekspirologiem oraz teatrologiem. Odkrył, że w Kronikach Szekspira można znaleźć mechanizmy władzy oraz zjawiska dotyczące historii. Jego badania ujawniły również związek pomiędzy Szekspirem a Samuel Beckettrem, co zostało wyeksponowane w inscenizacji Króla Leara w 1964 roku. Esej Kotta zapoczątkował słynne przedstawienie Snu nocy letniej na Broadwayu w 1970 roku.

Emigracja

W 1966 roku Kott osiedlił się w Stanach Zjednoczonych, gdzie podjął pracę na Uniwersytecie Yale oraz Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Po wydarzeniach marca 1968 roku, w wyniku represji ze strony PRL, został pozbawiony tytułu profesora i zamieszkał w Stanach, ubiegając się o azyl. Od 1969 roku prowadził wykłady na Nowojorskim Uniwersytecie Stanowym w Stony Brook aż do przejścia na emeryturę w 1983 roku. W 1979 roku otrzymał obywatelstwo amerykańskie. Publikując artykuły oraz książki, pojawiał się w takich czasopismach jak „The New Republic”, „Partisan Review”, „The New York Review”, „Theater Quarterly” czy „The Drama Review”. Ponadto współpracował z londyńskim tygodnikiem „Wiadomości”. W 1976 roku objął stanowisko głównego dramaturga w Burgtheater w Wiedniu.

Po zakończeniu kariery akademickiej Kott prowadził wykłady w The Getty’s Center w Santa Monica. Jako członek honorowy Modern Language Association of America oraz członek prestiżowego Stowarzyszenia Phi Beta, w późniejszym etapie życia publikował w „Tygodniku Powszechnym”, „Zeszytach Literackich”, „Dialogu” oraz „Twórczości”. Dodatkowo, był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich i podpisał protest pisarzy polskich na Obczyźnie przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59). Archiwum Jana Kotta można znaleźć w Archiwum Emigracji, które mieści się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu.

Publikacje

Jan Kott to wybitny polski pisarz, którego twórczość obejmuje szereg istotnych publikacji, które miały ogromny wpływ na literaturę i teatr. Poniżej przedstawiamy niektóre z jego najważniejszych dzieł:

• Podwojony świat (1936) (zbiór wierszy),
• Mitologia i realizm. Szkice literackie (1946),
• Węgiel (1946) (publicystyka),
• Po prostu. Szkice i zaczepki (1946),
• O społecznym awansie (1947) (publicystyka),
• O „Lalce” Bolesława Prusa (1948),
• Szkoła klasyków (1949),
• Nowy Świętoszek (1950) (komedia, razem ze Stanisławem Dygatem),
• Trembecki w świetle rękopisów i pierwodruków (1950),
• Trwałe wartości literatury polskiego Oświecenia (1951),
• Wiktor Hugo – pisarz walczący (1952),
• Jak wam się podoba (recenzje teatralne, cz. 1 – 1955, cz. 2 – 1957, cz. 3 – 1962),
• Postęp i głupstwo. Szkice (t. 1. Publicystyka. Notatki z podróży 1945-1956, tom 2. Krytyka literacka. Wspomnienia 1945–1956, 1956),
• Szkice o Szekspirze (1961),
• Szekspir współczesny (1965),
• Aloes. Dzienniki i małe szkice (1969),
• Zjadanie bogów. Szkice o tragedii greckiej (1986),
• Kamienny potok. Szkice (1981),
• Przyczynek do biografii (1990),
• Pisma wybrane (tom 1–3, 1991),
• Płeć Rozalindy. Interpretacje. Marlowe, Szekspir, Webster, Büchner, Gautier (1992),
• Nowy Jonasz i inne szkice (1994),
• Bajeczki dla Lidusi (1994),
• Kadysz. Strony o Tadeuszu Kantorze (1997),
• Lustro. O ludziach i teatrze (2000),
• Powiastki dla wnuczek (2002),
• tłumaczenie Ladacznicy z zasadami Sartre’a.

Twórczość Kotta odzwierciedla bogactwo myśli krytycznej oraz głębokie zrozumienie literatury i sztuki, które pozostają aktualne do dziś.

Ordery i odznaczenia

Jan Kott był wybitnym polskim krytykiem teatralnym i eseistą, którego dorobek artystyczny został doceniony licznymi odznaczeniami, potwierdzającymi jego wkład w kulturę. W jego bogatych honorach można znaleźć:

• Order Sztandaru Pracy II klasy, przyznany 22 lipca 1949,
• Złoty Krzyż Zasługi, który otrzymał 8 maja 1946,
• Krzyż Walecznych, przyznany w 1945,
• Tytuł Oficera Orderu Sztuki i Literatury, nadany mu przez Francję.

Najważniejsze nagrody

Jan Kott był niezwykle uznawanym polskim krytykiem teatralnym oraz eseistą, który zdobył szereg prestiżowych nagród w ciągu swojej kariery. Jego twórczość była doceniana zarówno w Polsce, jak i za granicą, co potwierdzają liczne wyróżnienia, które otrzymał.

• W 1955 roku przyznano mu Nagrodę Państwową II stopnia za jego eseistykę w minionym dziesięcioleciu,
• w 1964 roku zdobył Nagrodę im. Herdera,
• w 1985 roku otrzymał amerykańską nagrodę George’a G. Nathana dla najlepszego krytyka teatralnego roku,
• w 1988 roku został uhonorowany nagrodą Sekcji Krytyków Teatralnych Polskiego Ośrodka ITI za dzieło Zjadanie bogów,
• a w 1998 roku nagrodzono go nagrodą im. Tadeusza Kantora.

Te wyróżnienia świadczą o jego wpływie na świat sztuki i kultury teatralnej oraz uznaniu, jakim cieszył się wśród krytyków i artystów.

---

Oceń: Jan Kott

---