Helena Radlińska

---

Życiorys

Helena Radlińska, wybitna postać związana z polskim życiem społecznym i edukacyjnym, pochodziła z żydowskiej rodziny Rajchmanów, której członkowie byli częścią warszawskiej elity. Jej ojciec, Aleksander Rajchman, był nie tylko współzałożycielem, ale także pierwszym dyrektorem Filharmonii Narodowej. Matka, Melania z Hirszfeldów, wniosła do rodziny pasję do publicystyki, sama będąc pisarką. Rodzice angażowali się w działalność artystyczno-społeczną, co niezwykle wpłynęło na rozwój ich dzieci.

Rajchmanowie wychowali troje dzieci: Helenę (1879–1954), Ludwika (1880–1965) oraz Aleksandra Michała (1890–1940). Każde z nich osiągnęło sukces w swoich dziedzinach, przyczyniając się do rozwoju kraju. Helena specjalizowała się w pedagogice społecznej, Ludwik zyskał renomę jako lekarz bakteriolog i prezes Światowej Rady Zarządzającej UNICEF, a Aleksander realizował swoje pasje jako matematyk.

Ukończenie szkoły średniej Henryki Czarnockiej w 1895 roku oraz uzyskanie w 1897 roku państwowego uprawnienia do nauczania w szkołach prywatnych stanowiły początek jej kariery zawodowej. Helena miała to szczęście być otoczona przez wybitnych ludzi podczas ptaków niedzielnych spotkań w domu rodzinnym, dzięki czemu miała okazję poznać takie sławy jak Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Ignacy Jan Paderewski oraz Eliza Orzeszkowa. Nawiązała również kontakty z wieloma innymi wybitnymi osobistościami, takimi jak S. Żeromski, W. Reymont oraz J. Łuszczewska.

Od samego początku jej osobowość była kształtowana przez oświatowe instytucje, wśród których można wymienić: Czytelnię Pism Naukowych, Uniwersytet Latający, Koło Oświaty Robotniczej oraz Towarzystwo Tajnego Nauczania. Jej życie osobiste przełożyło się na związki zarówno zawodowe, jak i patriotyczne. 10 czerwca 1902 roku poślubiła Zygmunta Radlińskiego, przyszłego profesora chirurgii na Uniwersytecie Warszawskim. Zygmunt, zaangażowany w działalność Polskiej Partii Socjalistycznej, został zesłany na Syberię, a Helena dobrowolnie mu towarzyszyła.

W latach 1913–1917 była aktywna w Centralnym Biurze Szkolnym, Polskim Związku Ludowym oraz Związku Chłopskim. Pełniła również odpowiedzialne funkcje w Polskim Stronnictwie Ludowym – Wyzwolenie oraz była związana z obozem Józefa Piłsudskiego, Departamentem Wojskowym NKN oraz Polską Organizacją Wojskową. W momencie odzyskania niepodległości zakończyła swoją służbę ze stopniem porucznika.

W 1918 roku pracowała w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a następnie współorganizowała Instytut Oświaty i Kultury im. Stanisława Staszica. W okresie wojny polsko-rosyjskiej pełniła funkcję oficera oświatowego, walcząc z analfabetyzmem oraz realiami edukacyjnymi tamtych czasów.

W latach 1922–1939 kierowała działalnością dydaktyczno-oświatową oraz naukową w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Została jej dyrektorką, gdzie przygotowywała przyszłych pracowników socjalnych i prowadziła badania dotyczące takich tematów jak: czas wolny, bezrobocie oraz patologie społeczne. Jej badania empiryczne miały znaczący wpływ na literaturę pedagogiczną i zaowocowały takimi dziełami jak: Wstęp do pedagogiki społecznej, Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych oraz Książka wśród ludzi.

Jednakże II wojna światowa zatrzymała jej działalność naukową. W czasie okupacji zaangażowała się w tajne nauczanie, a po wojnie współpracowała z Uniwersytetem Łódzkim, odgrywając istotną rolę w kształtowaniu nowych pokoleń studentów.

Helena Radlińska odeszła z tego świata, pozostawiając po sobie bogate dziedzictwo. Została pochowana na cmentarzu Stare Powązki w Warszawie (kwatera 49-6-25), gdzie spoczywa obok innych wybitnych przedstawicieli polskiej kultury i nauki.

Cztery okresy twórczości Heleny Radlińskiej

Zgłębiając twórczość Heleny Radlińskiej, można zauważyć cztery kluczowe okresy jej działalności.

I okres warszawski (1897–1905) to czas, w którym Radlińska zaangażowała się w przedstawianie dziejów narodowych oraz głównych osiągnięć kulturowych Polski. W swoich publikacjach przybliżała sylwetki wybitnych Polaków, co miało na celu kształtowanie tożsamości narodowej. Wśród jej dzieł można wymienić:

• broszurę Kto to był Mickiewicz wydaną w 1897 roku,
• prace O naszych pierwszych książkach, dawnych szkołach i uniwersytecie krakowskim z 1901 roku,
• Pogadanki historyczne z 1905 roku,
• Rozwój społeczny Polski z 1911 roku.

Na podstawie tych materiałów powstały również metodyczne opracowania, takie jak Z metodyki nauczania historii w szkole z 1913 roku oraz Nauka rzeczy ojczystych z 1914 roku. Na łamach „Książki” Radlińska prowadziła krytykę publikacji dla dzieci w latach 1901–1902.

II okres krakowski (1906–1917) to czas ogłoszeń i wezwań do walki o swobodną edukację, wolną od jakichkolwiek nacisków, oraz nawoływań do działań sprzyjających narodowemu wyzwoleniu. W tym okresie powstała publikacja Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja z 1913 roku, która była pierwszym w kraju podręcznikiem na ten temat. Wraz z innymi wybitnymi osobistościami, takimi jak Zofią Daszyńską-Golińską, Jadwigą Dziubińską, Ludwikiem Krzywickim, oraz Władysławą Weychert–Szymanowską, Radlińska opracowała profesjonalny podręcznik dotyczący oświaty pozaszkolnej.

III okres – drugi okres warszawski to etap najdłuższy i najowocniejszy, trwający aż 26 lat. Wówczas Radlińska prowadziła ożywioną działalność naukową, angażując się w prace w europejskich gremiach naukowych oraz polskich towarzystwach ogólnokrajowych i regionalnych. Zajmowała się badaniami historyczno-teoretycznymi, tematyka pracy socjalnej i empirycznymi badaniami nad teorią i praktyką pedagogiki społecznej.

IV okres – łódzki (9 lat) to czas, w którym po wojnie Helena Radlińska wznowiła swoje prace badawcze, ze szczególnym naciskiem na problematykę sieroctwa wojennego. U jej boku pracowała Olga Stande-Armatys, co świadczy o kontynuacji jej zaangażowania w edukację i badania naukowe.

Wpływ Heleny Radlińskiej na pedagogikę społeczną

Pedagogika społeczna, według przemyśleń Heleny Radlińskiej, obejmuje wzajemne interakcje pomiędzy wpływami otoczenia a przekształcającymi je siłami jednostek. Negatywne wpływy środowiska na psychikę dziecka hamują rozwój jego wewnętrznych potencjałów, co z kolei prowadzi do różnorodnych życiowych niepowodzeń. Dlatego też kompensacja tychże czynników staje się kluczowym zagadnieniem w pedagogice społecznej.

Pedagogika społeczna zajmuje się eksploracją czynników, które mogą utrudniać rozwój dziecka oraz poszukiwaniem sposobów ich przezwyciężania. Siły duchowe obecne w otoczeniu są tymi, które powinny być zidentyfikowane przez system edukacji, aby mogły być odpowiednio dostosowane zarówno do indywidualnych potrzeb dziecka, jak i do jego specyfiki. Należy zaznaczyć, że wpływ wychowawczy różnorodnych czynników społecznych często przewyższa oddziaływanie samej szkoły. W związku z tym edukacja formalna powinna współpracować z instytucjami i organizacjami społecznymi, aby skuteczniej wpłynęła na rozwój jednostki oraz przekształcanie jej otoczenia.

Radlińska przywiązuje szczególną wagę do roli oświaty pozaszkolnej oraz pomocy kulturalnej. Istotnym celem jej pracy w tej dziedzinie jest określenie przyczyn wymagających wsparcia społecznego oraz zidentyfikowanie zasobów, które można aktywować, aby przeciwdziałać zjawiskom negatywnym. Podejmowane działania powinny zmierzać do zaspokajania niezaspokojonych potrzeb jednostek oraz do przeciwdziałania grożącym niebezpieczeństwom. Kluczowe dla Radlińskiej było także zapewnienie, że pedagogika nie tylko obejmuje aspekty teoretyczne, ale jest ściśle związana z polityką społeczną.

W swoich pracach, Radlińska pokazuje wsparcie dla klasy robotniczej, która walczy o swoje prawa i wyzwolenie z opresji społecznej. Z każdą jednostką ludzką wiąże ona wartość, a jej szczególną troską są osoby zaniedbane oraz te z niepełnosprawnościami. Stawiając na równość dostępu do dóbr kulturowych, odrzuca szereg społecznych uprzedzeń, a postuluje, aby każda osoba miała dostęp zarówno do fizycznych, jak i duchowych zasobów, które są warunkiem rozwoju. Każde dziecko, niezależnie od jego sytuacji życiowej, powinno odnaleźć swoje „ja” i dostrzegać innych, co z kolei ma prowadzić do wzmacniania odpowiedzialności oraz poczucia wspólnoty.

Podobnie jak w wychowaniu umysłowym, które ma prowadzić do samodzielnego myślenia, również w wychowaniu duchowym powinno dążyć się do harmonizacji wiedzy i życia. Radlińska podkreśla, że działalność społeczna, rozumiana jako proces wychowawczy, musi obejmować aktywizację potrzeb, uświadamianie ideałów oraz nauczanie technik pracy w społeczeństwie. Nie obędzie się jednak bez poszanowania wartości indywidualnych oraz kolektywnych.

Praca wychowawcza powinna prowadzić do budowania więzi społecznych poprzez angażowanie jednostek w świadome korzystanie z dóbr kulturowych oraz ich tworzenie. Radlińska apeluje o przejawienie wrażliwości na dynamikę życia społecznego oraz dostrzeganie kierunków jego rozwoju. Współpraca z innymi instytucjami powinna wspierać dążenie do lepszej przyszłości.

Postulaty Radlińskiej dotyczące opieki społecznej wskazują, że istotną cechą efektywnej pomocy jest dążenie do samodzielności osób nią objętych. Taki kierunek ma zapewnić, że nie zostaną one pozbawione zdolności do podejmowania autonomicznych działań. Z chwilą wspierania ich samodzielności, Radlińska zwraca uwagę na najważniejszy aspekt, którym jest umożliwienie podopiecznym pełnego skorzystania z możliwości, które oferuje życie.

Pomimo jej licznych osiągnięć w rozwoju pedagogiki społecznej, Helena Radlińska nigdy nie dostarczyła konkretnej definicji tego pojęcia. Aleksander Kamiński zauważył, że Radlińska unikała tego rodzaju uogólnień, co wynikało z jej poczucia, że ta dziedzina wciąż się rozwija i nie można jej łatwo zdefiniować. Przez całe swoje życie promowała ideę, aby wychowanie przyczyniało się do kształtowania mądrego i odpowiedzialnego człowieka w społeczeństwie.

Uczciwość badacza, rzetelność wykonawstwa należą do etosu pracownika społecznego.

Helena Radlińska

Kalendarium życia, działalności i twórczości Heleny Radlińskiej

Kalendarium życia oraz działalności Heleny Radlińskiej zajmuje szczególne miejsce w polskiej historii oraz kulturze. To niezwykle ważna postać, której prace i osiągnięcia korzystnie wpłynęły na rozwój edukacji oraz społeczności w Polsce.

Rok	Wydarzenie
2 maja 1879	Narodziny Heleny Radlińskiej
1893	Rozpoczęcie działalności w tajnych grupach uczniowskich
1895	Ukończenie szkoły średniej H. Czarnockiej w Warszawie
1897	Radlińska zdała egzamin rządowy, uzyskując świadectwo do nauczania w prywatnych szkołach oraz wydała książkę „Kto to był Mickiewicz?”
1902–1905	Zaangażowanie w Polskiej Partii Socjalistycznej, praca jako nauczycielka języka polskiego i historii, a także pielęgniarka w ambulatoriach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności po ukończeniu kursów pielęgniarskich
1903–1905	Aktywność w stowarzyszeniach: Towarzystwie Pedagogicznym, Kole Wychowawców, Związku Towarzystw Samopomocy Społecznej, Polskim Związku Nauczycielskim – wszystkie były tajnymi organizacjami edukacyjnymi
1905	Była w grupie liderów strajku szkolnego przeciwko rusyfikacji polskiego szkolnictwa, obok J. Grodeckiego, S. Kalinowskiego, S. Sempołowskiej i innych
1905	Po skazaniu męża, Zygmunta Radlińskiego, na zesłanie na Syberię za działalność polityczną, towarzyszyła mu. W 1906 roku uciekli z Syberii do Krakowa, gdzie rozpoczęła pracę w Uniwersytecie Ludowym im. A. Mickiewicza
1906–1911	Prowadzenie studiów z historii średniowiecza i historii społecznej na Uniwersytecie Jagiellońskim pod opieką S. Krzyżanowskiego i F. Bujaka
1909	Wygłoszenie referatu „Podstawy Wychowania narodowego” na II Polskim Kongresie Pedagogicznym we Lwowie
1912	Publikacja artykułu „Początki pracy oświatowej w Polsce”, który stał się fundamentem jej pracy naukowej
1913	Wydanie pierwszego polskiego podręcznika dotyczącego oświaty pozaszkolnej „Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja” pod jej kierunkiem
1913–1917	Współpraca z Centralnym Biurem Szkolnym, Polskim Związkiem Ludowym, Związkiem Chłopskim, Polskim Stronnictwem Ludowym – Wyzwolenie, obozem niepodległościowym Józefa Piłsudskiego, Polskim Skarbem Wojskowym, Departamentem Wojskowym NKN oraz Polską Organizacją Wojskową, pełniąc odpowiedzialne role jako członek Naczelnego Komitetu Narodowego
1918	Krótka praca w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie
1919	Udział w Sejmie Nauczycielskim
1920–1921	Aktywność w wojnie polsko-bolszewickiej jako oficer oświatowy, walcząc z analfabetyzmem
1919–1929	Współpraca z ruchem ludowym, organizacja Instytutu Oświaty i Kultury im. S. Staszica, prowadzenie Działu Oświaty Centralnego Związku Kółek Rolniczych, wsparcie dla akcji oświaty pozaszkolnej Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”, redakcja „Rocznika Pedagogicznego”
1922	Rozpoczęcie działalności dydaktyczno-oświatowej w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie
1925	Tworzenie Studium Pracy Społeczno-Oświatowej przy Wydziale Pedagogicznym WWP. Staszic, które było także jej rozprawą habilitacyjną
1927	Uzyskanie tytułu profesora nadzwyczajnego historii oraz organizacji oświaty pozaszkolnej
1929	Publikacja dzieła „Książka wśród ludzi”
1929–1939	W tych latach pełniła różne funkcje, w tym prodziekana WWP, dziekana Wydziału Pedagogicznego, kierownika biblioteki, delegata do Senatu WWP oraz członka Towarzystwa Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”
1935	Publikacja „Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego”, w której zawarte są podstawy koncepcji pedagogiki społecznej. Otrzymała Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury
1937	Opublikowanie pracy „Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych”, będącej wynikiem kilkuletnich badań nad uwarunkowaniami wychowania, będącej efektem współpracy Radlińskiej z jej uczniami
1938	Udział w obradach I Ogólnopolskiego Kongresu Dziecka
1939	Podczas okupacji została poważnie ranna, straciła cały dorobek, w tym materiały naukowe. Przebywała w klasztorze Sióstr Urszulanek SJK na warszawskim Powiślu, gdzie prowadziła tajne nauczanie, pozostając aktywną w działalności oświatowej i politycznej, współpracując z Armią Krajową, pisząc poradniki, odezwy i programy społeczne
1942–1944	Uczestnictwo w tajnym nauczaniu WWP, zamieszkanie w Skierniewicach
1945	W Łodzi zakładała Zakład Pedagogiki Społecznej w nowym Uniwersytecie Łódzkim, współpracując z działaczami takimi jak Ryszard Wroczyński, Aleksander Kamiński oraz Irena Lepalczyk
1946	Tworzenie Polskiego Instytutu Służby Społecznej, przekształconego w 1948 roku w Polskie Towarzystwo Studiów Społecznych, a na zlecenie Ministerstwa Oświaty organizowanie Wydziału Społecznego Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi
1945–1952	Publikacje: „Oświata dorosłych”, „Badania regionalne dziejów pracy społecznej i oświatowej”, „Egzamin z pedagogiki społecznej”, „Technika pierwszej pracy badawczej”
1947	Uzyskanie tytułu profesora zwyczajnego pedagogiki społecznej
1950	Odsunięcie od pracy dydaktycznej na Uniwersytecie Łódzkim, a jej prace zostały wpisane na listę do zniszczenia
1952	Zamknięcie Katedry Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Łódzkim
10 października 1954	Śmierć; pochowana w Warszawie na Powązkach

Koncepcja pedagogiki społecznej według Heleny Radlińskiej

Koncepcja pedagogiki społecznej, zaproponowana przez Helenę Radlińską, charakteryzuje się specyficznym podejściem do analizy świata społecznego. W jej rozważaniach można dostrzec szerokie zrozumienie i uwzględnienie różnorodnych teorii społecznych, które były popularne w jej czasach.

W poglądach Radlińskiej widoczne są wpływy ówczesnych teorii odniesionych do życia społecznego, które czerpały z filozofii społecznej oraz socjologii. Istotny jest również wpływ reaktywującej się polskiej polityki społecznej, co czyni jej koncepcję szczególnie aktualną i odpowiadającą realiom ówczesnego społeczeństwa.

Można zauważyć, że koncepcja pedagogiki społecznej Radlińskiej ma silny charakter humanistyczny i personalistyczny. Człowiek znajdujący się w centrum jej refleksji, staje się przedmiotem troski, a jej celem jest rozwijanie twórczej aktywności społecznej jednostki, co wyraża głęboką wiarę pedagogiki w możliwości i potencjał każdego człowieka.

Ordery i odznaczenia

Helena Radlińska, jako osoba o niezwykłych osiągnięciach, została uhonorowana licznymi odznaczeniami, które podkreślają jej wkład w życie społeczne i naukowe. Oto lista wyróżnień, które otrzymała:

• Krzyż Niepodległości, przyznany 16 września 1931 roku,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, który otrzymała 7 listopada 1925 roku,
• Złoty Wawrzyn Akademicki, przyznany 5 listopada 1935 roku.

Helena Radlińska jako patron

W roku 1975 rząd podjął decyzję o ustanowieniu nagrody, która nosi imię Heleny Radlińskiej. Nagroda ta była przyznawana przez Ministra Kultury i Sztuki i miała na celu uhonorowanie osiągnięć w dziedzinie kultury oraz sztuki, które były zgodne z wartościami reprezentowanymi przez Radlińską.

Imię Heleny Radlińskiej zostało również nadane wielu instytucjom oświatowym i kulturalnym. Wśród nich wyróżniają się:

• Szkoła Podstawowa nr 192 w Łodzi,
• Biblioteka Pedagogiczna w Siedlcach,
• Biblioteka Pedagogiczna w Szczecinie,
• ulice w Łodzi,
• ulice w Oleśnicy.

Ważniejsze prace

Helena Radlińska to niezwykle wpływowa postać w polskiej pedagogice, której liczne publikacje stały się fundamentem w dziedzinie nauk o wychowaniu. Oto niektóre z jej kluczowych prac:

• Helena Radlińska, Kto to był Mickiewicz?, Warszawa 1897,
• Podstawy wychowania narodowego w oprac. Helena Radlińska, w: Księga pamiątkowa II Polskiego Kongresu Pedagogicznego odbytego w dniach 1 i 2 listopada 1909 we Lwowie, oprac. Jan Kornecki, Lwów 1910,
• Helena Radlińska, Na ziemi polskiej przed wielu laty, Warszawa 1911,
• Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja, Helena Radlińska (red.), Kraków 1913,
• Helena Radlińska, Jak prowadzić biblioteki wędrowne: wskazówki i przykłady, Toruń 1922,
• Helena Radlińska, Książka wśród ludzi, Warszawa 1934,
• Helena Radlińska, Służba społeczna pielęgniarki, Warszawa 1935,
• Helena Radlińska, Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego. Szkice z pedagogiki społecznej, Warszawa 1935,
• Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, Helena Radlińska (red.), Warszawa 1935,
• Helena Radlińska, Oświata dorosłych: zagadnienia – dzieje – formy – pracownicy – organizacja, Warszawa 1947,
• Helena Radlińska, Egzamin z pedagogiki społecznej: przegląd treści wykładów, Łódź 1951,
• Helena Radlińska, Pisma pedagogiczne T. 1-3, Wrocław 1961.

Każda z tych publikacji nie tylko odzwierciedla bogate doświadczenie Radlińskiej, ale także jej zaangażowanie w rozwój edukacji w Polsce, wpływając na kolejne pokolenia pedagogów.

---

Oceń: Helena Radlińska

---