Pomnik Umschlagplatz

---

Opis

Pomnik, który obecnie zdobi miejsce dawnego Umschlagplatzu, stanowi nowoczesne upamiętnienie pierwszej tablicy z piaskowca autorstwa Leona Marka Suzina, która została wmurowana w 1946 roku w pozostałości muru otaczającego plac (od strony ulicy Stawki). Na starym pomniku widniał napis w trzech językach: polskim, hebrajskim oraz jidysz. Treść tej tablicy brzmiała:

Z tego miejsca w latach 1942 i 1943 hitlerowscy ludobójcy wywieźli na męczeńską śmierć do obozów zagłady setki tysięcy Żydów. Cześć pamięci męczenników i bojowników żydowskich.

Nowy monument został uroczyście odsłonięty 18 kwietnia 1988 roku, w dniu poprzedzającym 45. rocznicę wybuchu powstania w warszawskim getcie. Powstał z inspiracji Hanny Szmalenberg oraz Władysława Klamerusa. Struktura pomnika przyjmuje formę białego, czterometrowego muru, który na frontowej ścianie wieńczy czarny pas, symbolizujący kolory szat ritualnych noszonych w tradycji żydowskiej.

Oprócz muru, przestrzeń utworzona w obrębie monumentu ma kształt prostokąta o wymiarach 20 na 6 metrów, która przypomina otwarty wagon kolejowy. Na wewnętrznej ścianie monumentu, w kolejności alfabetycznej – od Aby do Żanny – wyryto 400 najpopularniejszych przed wojną polskich i żydowskich imion. Te imiona podkreślają wielowiekowe współistnienie obu społeczności w Warszawie oraz ich przenikanie kulturowe i religijne. Każde imię symbolicznie upamiętnia również tysiąc ofiar warszawskiego getta.

W centralnej części ściany umieszczono cztery kamienne tablice, które noszą napisy w językach: polskim, jidysz, angielskim i hebrajskim, które brzmią:

Tą drogą cierpienia i śmierci w latach 1942–1943 z utworzonego w Warszawie getta przeszło do hitlerowskich obozów zagłady ponad 300 tys. Żydów.

Wielką rolę pełni brama prowadząca do upamiętnienia, która zwieńczona jest czarną półokrągłą tablicą, stylizowaną na macewę, wykutą z sjenitu ofiarowanego przez rząd i społeczeństwo Szwecji. Płaskorzeźba, przedstawiająca złamane drzewo, symbolizuje gwałtowną oraz przedwczesną śmierć, co jest szczególnie ważne w żydowskiej sztuce sepulkralnej. Dodatkowo, w osi bramy widoczna jest wąska szczelina zwieńczona rozciętą macewą, przez którą dostrzega się drzewo, które wyrosło za monumentem już po wojnie — symbolizujące nadzieję. Tajemnicze ustawienie bram stanowi metaforę przejścia od śmierci ku nadziei na życie.

Na bocznej ścianie pobliskiego budynku (dawniej nr 8, obecnie nr 10) również znajdziemy niezwykle wymowny cytat z Księgi Hioba, który zapisano w trzech językach: polskim, jidysz i hebrajskim: Ziemio nie kryj mojej krwi, iżby mój krzyk nie ustawał (Hi 16, 18). W kontekście monumentu, napisy te są rozmieszczone w taki sposób, aby przecinały kontury dwóch okien i drzwi. Obok głównego pomnika, w kierunku ulicy Stawki, biegnie droga śmierci, która prowadziła Żydów do rampy kolejowej na transport do obozu w Treblince; w tym miejscu czarną kostkę bazaltową wykorzystano do wybrukowania drogi pamięci.

Na tylnej ścianie monumentu wykuto treść tablicy erekcyjnej oraz nazwiska twórców oraz fundatorów tego ważnego dla pamięci dzieła. Pomnik zamyka Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów, który zaczyna się w rejonie skrzyżowania ulic Anielewicza oraz Zamenhofa, a jego trasa wiedzie dalej ulicami Zamenhofa, Dubois i Stawki.

Warto podkreślić, że 11 czerwca 1999 roku, podczas swojej siódmej podróży apostolskiej do Polski, Jan Paweł II odmówił modlitwę za narod żydowski w tym szczególnym miejscu. W rezultacie, w 2002 roku monument oraz zachowany fragment placu przeładunkowego, wraz z przylegającymi do niego budynkami (dawniej Stawki 4/6 i 8, obecnie 10) zostały wpisane na listę zabytków.

W latach 2007–2008 przeprowadzono konieczny remont pomnika, który wówczas był w bardzo złym stanie. Płyty z białego marmuru Biała Marianna wymieniono na bardziej odporną na niekorzystne warunki atmosferyczne okładzinę z szarego granitu z Zimnika w Dolnym Śląsku. Krótkie, gliniano-żwirowe ścieżki zaprojektowane przez Hannę Szmalenberg oraz Teresę Murak prowadzą dzisiaj przez skwer otaczający monument, a również od wylotu ulicy Stawki i Dzikiej w głąb skweru posadzono pasy z kwitnącego na niebiesko (kolor flagi Izraela) hyzopu.

Na koniec, w celu upamiętnienia ofiar wysiedleń z warszawskiego getta w 1942 roku, przy pomniku zainicjowano Marsz Pamięci, który odbywa się 22 lipca i jest organizowany przez Żydowski Instytut Historyczny.

Otoczenie

W otoczeniu Pomnika Umschlagplatz znajduje się szereg istotnych miejsc, które noszą w sobie ślady historycznych wydarzeń z okresu II wojny światowej. Pośród nich wyróżnia się Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów, który stanowi kamienny blok upamiętniający utworzenie getta w Warszawie przez Niemców w 1940 roku. Znajduje się on u zbiegu ulic Stawki i Dzikiej.

Kolejnym ważnym punktem jest gmach Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, mieszczący się przy dzisiejszym adresie numer 5/7, który przed wojną nosił numer 21. W tym budynku, w latach 1942–1943, stacjonował oddział SS odpowiedzialny za nadzór nad Umschlagplatz.

Co więcej, na tyłach Zespołu Szkół Licealnych i Ekonomicznych nr 1 zachowały się fragmenty muru getta, które stanowiły granicę Umschlagplatzu. Warto zaznaczyć, że w 2014 roku fragment ten został rozebrany, ale po przeprowadzeniu oczyszczenia cegieł, został odtworzony, co pozwala lepiej zrozumieć historyczny kontekst tego miejsca.

---

Oceń: Pomnik Umschlagplatz

---