Wanda Jakubowska, ur. 10 listopada 1907 w Warszawie, zm. 25 lutego 1998 tamże, to znakomita postać w historii polskiego kina. Jako reżyserka filmowa oraz scenarzystka, stanowiła istotny głos w nurcie socrealizmu, a jej twórczość przyniosła jej zasłużone uznanie, w tym tytuł damy Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski.
Na początku lat 30. XX wieku, była aktywną członkinią Stowarzyszenia Miłośników Filmu Polskiego oraz Spółdzielni Autorów Filmowych. W tym okresie zrealizowała swój debiut fabularny — film Nad Niemnem, oparty na powieści Elizy Orzeszkowej, który do dziś pozostaje zaginiony.
Po zakończeniu II wojny światowej, zdobyła międzynarodową sławę dzięki filmowi Ostatni etap z 1947 roku, który poruszał tragiczne losy więźniów obozu Auschwitz-Birkenau. Film ten zdobył Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Mariańskich Łaźniach, co świadczy o jego ogromnym znaczeniu i oddziaływaniu na widzów.
Jakubowska nie ograniczała się tylko do jednego dzieła, kontynuując tematykę obozową w kolejnych filmach, takich jak Spotkania w mroku (1960), Koniec naszego świata (1964) oraz Zaproszenie (1985). Jej osiągnięcia filmowe obejmują również propagandową biografię Karola Świerczewskiego, zatytułowaną Żołnierz zwycięstwa (1953), a także dzieło dla dzieci, Król Maciuś I (1957), powstałe na podstawie książki Janusza Korczaka.
Życiorys
Młodość i wykształcenie
Wanda Jakubowska przyszła na świat 10 listopada 1907 roku w Warszawie. Jej ojciec, Wacław Jakubowski, był inżynierem, a matka, Zofia Sułkońska, pochodziła z dobrze sytuowanej rodziny. W trakcie I wojny światowej Wacław Jakubowski pełnił funkcję komendanta punktu ewakuacyjnego Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej. W lipcu 1915, z powodu zawirowań wojennych, rodzina musiała udać się na ewakuację do Moskwy, a później także do Mińska i Smoleńska, zanim na stałe osiedliła się w Moskwie. W tym czasie Wanda zafascynowała się rosyjskim kinem, a szczególnie pracami Wiery Chołodnej i Iwana Mozżuchina. Szczególnie w pamięci zapadł jej film Ojciec Sergiusz (1918) w reżyserii Jakowa Protazanowa.
W lutym 1919 roku, po przeprowadzce do Tuły, gdzie ojciec objął stanowisko dyrektora walcowni, tragedia dotknęła rodzinę – Zofia zmarła na niewydolność nerek. W 1921 roku Wacław wraz z Wandą przenieśli się do Czerepowca, gdzie zakończyła ona edukację w szkole podstawowej. Zgodnie z postanowieniami traktatu ryskiego, który umożliwiał Polakom powrót do kraju, Jakubowski zabrał córkę do Warszawy. O opiekę nad Wandą poprosił swoją matkę, Marię Jakubowską. Początkowo uczęszczała do szkoły na ulicy Zielnej, jednak nie odnalazła się tam. Następnie kształciła się w Gimnazjum Sióstr Urszulanek w Lublinie, gdzie w 1928 roku zdała egzamin dojrzałości.
Później rozpoczęła studia w Wyższej Szkole Handlowej, lecz po roku zmieniła kierunek na Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Warszawskiego.
Działalność w Stowarzyszeniu Miłośników Filmu Artystycznego
W 1930 roku Wanda Jakubowska dołączyła do Stowarzyszenia Propagandy Filmu Artystycznego, które wkrótce zmieniło nazwę na Stowarzyszenie Miłośników Filmu Artystycznego (START). Stowarzyszenie miało na celu m.in. poszerzanie horyzontów myślowych widzów oraz organizowanie profesjonalnego szkolnictwa filmowego. Jakubowska pełniła tam funkcję skarbnika. Wzięła udział w pracach nad filmem Przebudzenie (1934) swojego kolegi Aleksandra Forda, który ostatecznie spotkał się z nagłym i negatywnym odbiorem ze strony widowni. Równocześnie była członkinią Teatru „Baj” w Żoliborzu, gdzie angażowała się w działalność artystyczną.
Po niepowodzeniu Przebudzenia postanowiła dołączyć do nowej Spółdzielni Autorów Filmowych (SAF), a w 1938 roku przeniosła na ekran powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem, współreżyserując projekt z Karolem Szołowskim, z Elżbietą Barszczewską i Jerzym Pichelskim w rolach głównych. Premiera, która miała odbyć się 6 września 1939 roku, została odwołana z powodu wybuchu II wojny światowej.
Czasy okupacji
Od 1941 roku Jakubowska była aktywna w konspiracyjnej organizacji Polscy Socjaliści, działającej przy Polskiej Partii Socjalistycznej. Zajmowała się dystrybucją pisma „Barykada Wolności” na Żoliborzu. W 1942 roku przystąpiła do Polskiej Partii Robotniczej i po aresztowaniu przez Gestapo 30 października 1942 roku trafiła do więzienia na Pawiaku u boku Szymona Syrkusa i Jarosława Ładosza. 28 kwietnia 1943 roku została deportowana do obozu Auschwitz-Birkenau, gdzie pomimo trudnych warunków przetrwała dzięki solidarności innych więźniarek. Startowała również jako łączniczka, dokumentując brutalność życia w obozie i przekazując informacje o zaginionych więźniarkach.
Twórczość okresu stalinizmu
Po ewakuacji z obozu do Ravensbrück i wyzwoleniu 28 kwietnia 1945 roku, Jakubowska postanowiła nakręcić film nawiązujący do swoich przeżyć obozowych. Wspólnie z Gerdą Schneider pracowała nad scenariuszem pt. Oświęcim. Po powrocie do Warszawy w grudniu 1945 roku wstąpiła do Polskiej Partii Robotniczej, posiadając już gotowy szkic scenariusza. Niestety projektem na temat Auschwitz nie chciał zająć się Aleksander Ford, co skomentowała w swoich wspomnieniach: „Po cichu mówiło się, że to jest film dla jakiegoś reżysera, a nie jakiejś tam »baby«”. Po wysłaniu scenariusza do Ministerstwa Kinematografii w Moskwie zdobyła poparcie nie tylko Andrieja Żdanowa, ale zapewne także samego Józefa Stalina.
Finalnie film Ostatni etap (1947) ukazał się jako opowieść o ruchu oporu wśród więźniarek. Jakubowska chciała, aby ten film miał wyraźną wymowę polityczną, ukazując antagonistyczne postacie, które wprowadziły do obrazu polski wątek. Ostatni etap zdobył międzynarodowe uznanie, lecz w Polsce został zarzucany o antypolskie akcenty, co jednak nie przeszkodziło w jego popularności, plasując go nawet ponad 7,5 miliona widzów.
Działalność w Zespole Filmowym „Start”
Kiedy kinematografia po śmierci Stalina przeszła zmiany, Jakubowska podjęła się powołania Zespołu Filmowego „Start”, gdzie pełniła rolę kierowniczki artystycznej. W 1956 roku nakręciła film Pożegnanie z diabłem, który okazał się nieudany i utrzymany w estetyce socrealizmu. Pierwsze sukcesy przyniosła jej adaptacja powieści Janusza Korczaka Król Maciuś I (1957), która w dużej mierze odzwierciedlała osobiste przeżycia reżyserki. Jej film jednak również ukazywał tragedie związane z wojnami oraz politycznymi kryzysami, co podkreśliła w cytacie: *„Mały król w okopach przekonał się, że wojna, w którą lubią bawić się chłopcy, oznacza w rzeczywistości głód, ból i zmęczenie.”*
Film Historia współczesna (1960) doskonale wpisywał się w nurt socrealizmu, dokumentując tragiczne skutki kradzieży spirytusu metylowego. Kolejne dzieło, Spotkania w mroku (1960), przenosiło tematykę wojenną, a w 1964 roku zrealizowała film Koniec naszego świata, którego bohaterem był były więzień Auschwitz.
Schyłek twórczości
W 1978 roku na ekranach pojawił się Biały mazur, który, mimo anachronicznych środków wyrazu, zwracał uwagę na postacie silnych kobiet. Jeszcze w 1985 roku Jakubowska powróciła do tematyki obozowej w filmie Zaproszenie, który był obrazem przeżyć kobiety wspominającej traumy z Auschwitz. Jakubowska w tej potyczce podkreślała, że „na pewno nie jest to film słodki, ani optymistyczny”, a jej ostatni film Kolory kochania (1988) już nie wzbudził zainteresowania krytyków.
Działalność edukacyjna
Po sukcesie swojego ostatniego filmu, Jakubowska została wykładowczynią na Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi, gdzie 22 marca 1956 roku uzyskała tytuł profesora zwyczajnego. Posiadała niezłomną postawę w obronie autonomii uczelni, co zaowocowało jej interwencją w przypadku, gdy funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa wtargnęli do sali projekcyjnej, gdzie wyświetlano film Obywatel Kane (1941) Orsona Wellesa. Jej wychowankami byli tacy twórcy jak Kazimierz Kutz, Piotr Szulkin, Filip Bajon, oraz Krzysztof Kieślowski. Wspominają ją w większości pozytywnie, zwłaszcza za zezwolenie na realizację etiudy Bajona, która odnosiła się do brutalnego stłumienia strajków w Stoczni Gdańskiej.
Życie prywatne i śmierć
W 1933 roku Jakubowska związała się z Mikołajem Kondratiewem z Teatru „Baj”, jednak ich związek nie przetrwał długo; 14 września 1934 roku urodziła jedynego syna Andrzeja. Zmarła 24 lutego 1998 roku w Warszawie, a jej ostatnim miejscem spoczynku jest Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie, gdzie została pochowana.
Styl filmowy
Wanda Jakubowska jest uznawana za jedną z najważniejszych postaci w historii polskiego kina, a jej wkład w rozwój socrealizmu pozostaje niepodważalny. Pomimo formalnego zakończenia tego nurtu po październikowej odwilży, kontynuowała ona jego poetykę w swoich dziełach, co czyni ją unikalną na tle innych twórców tamtej epoki. Jej filmy były ściśle osadzone w ideologicznej narracji, często przekształcając traumatyczne doświadczenia obozowe w narracje, które miały na celu ich przetworzenie i zrozumienie.
Hanno Loewy wskazuje na trzy kluczowe filmy Jakubowskiej: Ostatni etap (1947), Koniec naszego świata (1964) oraz Zaproszenie (1985), które razem tworzą tzw. trylogię oświęcimską. Mimo że jej twórczość była mocno zaangażowana politycznie, zdania na temat jej artystycznych osiągnięć są podzielone. Piotr Zwierzchowski, analizując jej dorobek, zauważył: „Jakubowska była postacią fascynującą, niesłychanie ważną dla polskiego kina, ale nie była zbyt dobrą reżyserką”.
Jednak pomimo tych krytycznych uwag, w filmach Jakubowskiej można dostrzec wyjątkowy talent do tworzenia postaci kobiecych, które potrafią wzbudzać sympatię widzów. Ewa Mazierska podkreśla, że:
Tylko kilka jej filmów znalazło trwałe miejsce w historii polskiego kina, ale wszystkie wykazują konsekwencję i rzetelność, które moim zdaniem zasługują na zainteresowanie, a nawet szacunek, zwłaszcza wobec niezwykłej długości jej kariery reżyserskiej.
Filmografia
Filmografia Wandy Jakubowskiej stanowi ważny element polskiej kinematografii, dokumentując jej wkład w rozwój sztuki filmowej w Polsce. Poniżej znajduje się tabela, która przedstawia jej najważniejsze osiągnięcia filmowe w porządku chronologicznym.
Rok produkcji | Nazwa filmu | Rola | Informacje dodatkowe |
---|---|---|---|
1932 | Impresje jesienne | reżyserka | film dokumentalny, część Reportażu nr 1 i nr 2 (współpraca z Eugeniuszem Cękalskim, Jerzym Zarzyckim); film zaginiony |
1933 | Morze | reżyserka | film dokumentalny (współpraca z Jerzym Zarzyckim, Stanisławem Wohlem); pierwsza polska produkcja nominowana do Oskara |
1934 | Budujemy | operatorka zdjęć | film dokumentalny (reżyseria Jerzy Zarzycki); film zaginiony |
1939 | Nad Niemnem | reżyserka | adaptacja powieści Elizy Orzeszkowej (współreżyser Karol Szołowski); film zaginiony |
1946 | Budujemy nowe wsie | reżyserka, scenarzystka | reportaż |
1947 | Ostatni etap | reżyserka, scenarzystka | film fabularny |
1953 | Żołnierz zwycięstwa | reżyserka, scenarzystka | film fabularny |
1954 | Opowieść atlantycka | reżyserka | film fabularny |
1956 | Pożegnanie z diabłem | reżyserka, scenarzystka | film fabularny |
1957 | Król Maciuś I | reżyserka, scenarzystka | adaptacja dzieła Janusza Korczaka |
1960 | Spotkania w mroku | reżyserka, scenarzystka | film fabularny |
1960 | Historia współczesna | reżyserka | film fabularny |
1964 | Koniec naszego świata | reżyserka, scenarzystka | film fabularny |
1965 | Gorąca linia | reżyserka | film fabularny |
1971 | 150 na godzinę | reżyserka | film fabularny |
1978 | Biały mazur | reżyserka, scenarzystka | film fabularny |
1985 | Zaproszenie | reżyserka, scenarzystka | film fabularny |
1988 | Kolory kochania | reżyserka, scenarzystka | film fabularny |
Spuścizna
Po zakończeniu okresu komunizmu w Polsce, twórczość Wandy Jakubowskiej znalazła się na marginesie, co było efektem jej komunistycznych poglądów oraz zaangażowania w projekty filmowe realizowane na zlecenie PZPR. Nowe spojrzenie na jej dorobek miało miejsce w 1993 roku, podczas festiwalu filmowego w Telluride, gdzie artystka została zaproszona przez Agnieszkę Holland. W tym kontekście, na Zachodzie oraz w Stanach Zjednoczonych miały miejsce ponowne projekcje jej najważniejszego dzieła, Ostatni etap (1947).
Wanda Jakubowska odegrała kluczową rolę w kreowaniu narracji filmowych związanych z Auschwitz-Birkenau. Za twórczą odpowiedź na Ostatni etap uznawana jest Pasażerka (1963)Andrzeja Munka, w której tę samą rolę strażniczki obozowej zagrała Aleksandra Śląska. Narracje obozowe Wandy Jakubowskiej znalazły inspirację w dziełach takich reżyserów jak Alain Resnais (Noc i mgła, 1955), George Stevens (Pamiętnik Anny Frank, 1959; Lombardzista, 1964), Alan J. Pakula (Wybór Zofii, 1982) oraz Leszek Wosiewicz (Kornblumenblau, 1989).
W opinii wielu, Jakubowska stanowi pionierską postać w polskim kinie kobiet. Jak twierdzi Ewa Mazierska, była ona pierwszą polską reżyserką, której filmy zdobyły międzynarodowe uznanie, a także jedną z prekursorów propagowania pacyfizmu w powojennym polskim kinie.
Odznaczenia i nagrody
W dniu 16 kwietnia 1949, na wniosek Zarządu Głównego Polskiego Związku b. Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych, Wanda Jakubowska została uhonorowana Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za swoje zasługi w organizacji Ruchu Oporu oraz pomoc swoim współwięźniom w obozach.
Następnie, 22 lipca 1949, otrzymała Order Sztandaru Pracy I klasy. W ciągu swojej kariery otrzymała wiele innych prestiżowych odznaczeń, w tym:
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski,
- Medal 40-lecia Polski Ludowej,
- Medal „Za zasługi dla obronności kraju”,
- Medal im. Ludwika Waryńskiego,
- liczne inne nagrody.
W roku 1996, w uznaniu jej wkładu w rozwój Stolicy Rzeczypospolitej Polskiej, Jakubowska otrzymała Nagrodę Miasta Stołecznego Warszawy.
Pozostali ludzie w kategorii "Kultura i sztuka":
Osip Mandelsztam | Wiesław Ochman | Zuzanna Cembrowska | Magdalena Ficowska-Łuszczek | Adam Pawlikowski | Zofia Zielińska-Porayska | Andrzej Płocki | Adam Biedrzycki | Feliks Krzesiński | Wojciech Skowroński | Juliusz Wilczur-Garztecki | Marek Szwarc (projektant, kompozytor) | Witold Łaszczyński | Zofia Noiret | Joanna Kudelska | Witold Kałuski | Tomasz Pacyński | Leon Engelsberg | Daniel Strehlau | Leonard BuczkowskiOceń: Wanda Jakubowska