Roman Umiastowski

---

Życiorys

Roman Umiastowski urodził się 10 lutego 1893 roku, w rodzinie Filipa (1859–1923) oraz Florentyny z Arabskich (1860–1922). Był starszym bratem Stefana, który w 1895 roku wszedł do poruczników kawalerii Wojska Polskiego i otrzymał Krzyż Niepodległości.

W 1914 roku zakończył edukację w Gimnazjum Mariana Rychłowskiego mieszczącym się w Warszawie. Podczas nauki w szkole średniej angażował się w działania konspiracyjne w ramach Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie” oraz w działalność skautową. Odpowiadał za przygotowanie 16 Warszawskiej Drużyny Harcerzy przy Szkole Realnej im. Stanisława Staszica, a później 25 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej przy Gimnazjum Wojciecha Górskiego. W latach 1914–1918 brał udział w wojnie jako żołnierz armii rosyjskiej. W 1915 roku ukończył 2 Mikołajewską Szkołę Wojskową w Kijowie, biorąc udział w wojennych zmaganiach w Besarabii, na Bukowinie, jak również w Karpatach Wschodnich. Po tym czasie walczył na Białorusi jako członek Korpusu Wschodniego pod dowództwem gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego.

Z entuzjazmem przyjął ochotniczy nabór do Legii Akademickiej w 1918 roku, uczestnicząc w obronie Lwowa, gdzie odniósł obrażenia. W tejże Legii, Umiastowski najpierw objął dowództwo batalionu, a później kompanii karabinów maszynowych. Następnie, w stopniu porucznika, powołano go do szkolnictwa wojskowego, gdzie zajmował się wykładami z geografii i historii sztuki wojennej.

W latach 1922–1923 był słuchaczem Kursu Doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie, a 15 października 1923 roku, po ukończonym kursie i uzyskaniu tytułu oficera Sztabu Generalnego, przydzielono go na stanowisko szefa sztabu zastępcy Inspektora Armii Nr I. Rok później, pełnił funkcję IV referenta w Inspektoracie Armii Nr I w Wilnie, które wówczas znajdowało się pod dowództwem gen. dyw. Edwarda Śmigłego-Rydza. Pozostawał podwładnym referentów takich jak płk SG Władysław Bortnowski, ppłk SG Wincenty Kowalski, ppłk SG Stanisław Świtalski oraz mjr SG Leon Koc. Podczas nauki w Wyższej Szkole Wojennej, następnie jako oficer sztabu, pozostawał oficerem nadetatowym 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej w Warszawie. Liniowy staż odbył w 18 Pułku Piechoty w Skierniewicach na stanowisku dowódcy III batalionu. W dniu 24 października 1926 roku przydzielono go do Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, gdzie pełnił rolę oficera sztabu inspektora armii gen. dyw. Józefa Rybaka.

W 1928 roku pracował jako wykładowca w Wyższej Szkole Wojennej. 5 listopada 1928 roku ogłoszono jego transfer do 3 Dywizji Piechoty Legionów w Zamościu, gdzie objął stanowisko szefa sztabu. We wrześniu 1930 roku został przeniesiony do 84 Pułku Strzelców Poleskich w Pińsku, gdzie sprawował funkcję dowódcy batalionu. W marcu 1932 roku kolejny raz zmienił jednostkę, przechodząc do 28 Pułku Strzelców Kaniowskich w Łodzi jako zastępca dowódcy pułku. Od września 1937 do marca 1939 roku dowodził 37 Łęczyckim Pułkiem Piechoty w Kutnie.

Podczas wrześniowej kampanii w 1939 roku objął obowiązki szefa propagandy w Sztabie Naczelnego Wodza, zaprzysięgnięty na to stanowisko przez Ministerstwo Spraw Wojskowych 23 marca. Dotarł do Warszawy w końcówce sierpnia 1939. 6 września 1939 roku, krótko przed północą, zatelefonował przez radio do mieszkańców stolicy, zachęcając ich do budowy barykad oraz umocnień w obliczu nadciągającego zagrożenia ze strony Niemców. Równocześnie nawoływał wszystkich mężczyzn mogących posługiwać się bronią, a dotąd niepowołanych do wojska, do natychmiastowego opuszczenia stolicy i zmierzania na wschód, gdzie mieli być zmobilizowani. Ten apel wzbudził przyspieszoną ewakuację; jeszcze przed świtem 7 września miasta z milionową populacją zaczęły masowo się ewakuować. W wyniku tego Umiastowski został usunięty z pozycji szefa propagandy przez gen. Waleriana Czumę, który powołał na jego miejsce Wacława Lipińskiego.

9 września 1939 roku Roman Umiastowski został ewakuowany z Warszawy do Brześcia, gdzie zajmował się przygotowaniem komunikatów prasowych, które od 10 do 16 września były nadawane przez stacje radiowe w Baranowiczach i Wilnie. 18 września 1939 roku opuścił Polskę, przekraczając granicę rumuńską w Kutach. Po dotarciu do Francji przez krótki czas sprawował dowodzenia w polskim obozie szkoleniowym Camp de Coëtquidan, lecz 11 października 1939 roku został zwolniony ze swojego stanowiska i pozostał bez przydziału. 18 kwietnia 1940 roku trafił do Ośrodka Oficerskiego w Cerizay. Po przybyciu do Wielkiej Brytanii od sierpnia 1940 roku przebywał w Stacji Zbornej Oficerów Rothesay.

W okresie międzywojennym Umiastowski był ściśle związany z obozem belwederskim i napisał panegiryk na cześć Józefa Piłsudskiego, znany jako „Józef Piłsudski – twórca wojska”, wydany w Warszawie w 1938 roku. W marcu 1942 roku gen. Izydor Modelski zaapelował do władz brytyjskich o „natychmiastowe usunięcie” z terenu Wielkiej Brytanii grupy osób, które stanowiły zagrożenie dla gen. Władysława Sikorskiego, w tym m.in. Stefana Dąba-Biernackiego, Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego oraz Romana Umiastowskiego; jednak do deportacji ostatecznie nie doszło.

Roman Umiastowski był także autorem wielu publikacji dotyczących geografii wojennej oraz geopolityki. Pod pseudonimem „Bolesław Żarnowiecki” opublikował dwie powieści science fiction, „Rok 1974” (Toruń 1927) oraz „Rok 1975” (Warszawa 1928), które opisywały polsko-francusko-czesko-japoński sojusz. Ich techniczne aspekty były przełomowe i zawierały takie nowinki jak „fototelefon”, „latające torpedy sterowane radiem” oraz pancerniki piechoty. Kolejny temat dotyczył wynalazków, takich jak broń do zatrzymywania samolotów w powietrzu oraz „awiomatki” (lotniskowce). W 1933 roku zadebiutowała jego książka „Wśród trujących mgieł: opowieści o wojnie gazowej”, będąca „montażem pamiętnikarskim” na temat użycia gazów bojowych w czasie I wojny światowej, szczególnie na froncie bitwy nad Rawką. Znał biegle języki: niemiecki, rosyjski, francuski i angielski, a także opiniował dzieła estońskich autorów. Tłumaczył na język polski książkę Thomas M. Johnsona „W sieciach szpiegostwa” (Warszawa 1935). Jego Dziennik wojenny 18 IX 1939 – 19 IX 1945, opublikowany w Warszawie w 2009 roku, jest również istotnym dokumentem w kontekście jego życia.

Po zakończeniu II wojny światowej, przebywając na emigracji w Londynie, zajął się antykwariatem oraz kolekcjonowaniem starych map i książek. Od 1958 do 1982 roku prowadził „Antykwariat Polski” (1 Fountain Drive, London SW19), który funkcjonował do 1983 roku, specjalizując się w polskich książkach, rycinach, rękopisach i różnych materiałach dotyczących zarówno Polski, jak i Litwy. 25 lutego 1956 roku przysługuje mu obywatelstwo brytyjskie.

W 1983 roku, zgodnie z wolą Romana Umiastowskiego, jego żona Joanna Umiastowska zdeponowała w Muzeum Polskim w Rapperswilu bogatą kolekcję ponad 500 egzemplarzy starych map, książek oraz rycin, w większości poloników z XVII, XVIII i XIX wieku, gromadzoną przez 30 lat. Opis tej kolekcji znalazł się w publikacji „Polska cała: katalog starych książek, map i rycin XV–XIX wieku Polski dotyczących: w zbiorach Muzeum Polskiego w Rapperswilu z kolekcji Romana Umiastowskiego” (Rapperswil 1991), a także w pracy „Cartographia Rappersviliana Polonorum: katalog zbiorów kartograficznych Muzeum Polskiego w Rapperswilu” (Rapperswil 1995). W skład tej kolekcji wchodziły nie tylko cenne wydania dzieła Mikołaja Kopernika „De revolutionibus orbium coelestium” (Bazylea 1565), ale i sześć dzieł Jana Heweliusza, a także pierwsze wydanie kroniki Marcina Kromera „De origine et rebus gestis Polonorum” (Bazylea 1558). W 1991 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, kolekcja Romana Umiastowskiego została przewieziona do Warszawy. Jego archiwum z lat 1939–1969 złożono w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Ameryce.

Po śmierci Romana Umiastowskiego jego prochy nielegalnie przewieziono do Polski, a 3 stycznia 1983 roku złożono je w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 305-2-5,6).

Roman Umiastowski był żonaty ze Stanisławą Borzęcką, a później z Joanną Aldridge-Umiastowską. Jego młodszy syn, Jan Kazimierz Umiastowski, urodzony w 1920 roku, poległ 12 maja 1944 roku w bitwie o Monte Cassino jako podporucznik 5 Wileńskiej Brygady Piechoty, gdzie pełnił funkcję oficera łącznikowego Kwatery Głównej Brygady. Został uhonorowany na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino, a w 1947 roku w Londynie opublikowano jego wspomnienia „Przez kraj niewoli: wspomnienia z Litwy i Rosji z lat 1939–1942”. Cześć pamięci jego syna Roman Umiastowski oddał swojej książce „Russia and the Polish Republic 1918–1941” (Londyn 1945).

Awanse

Roman Umiastowski miał istotny wpływ na historię polskiego wojska, co potwierdzają jego awanse w strukturach armii. Oto chronologia jego stopni wojskowych:

• kapitan – 3 maja 1922 zweryfikowany ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 w korpusie oficerów piechoty,
• major – 31 marca 1924 ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1923 i 106 lokatą w korpusie oficerów piechoty,
• podpułkownik – 14 grudnia 1931 ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1932 i 6 lokatą w korpusie oficerów piechoty.

Ordery i odznaczenia

Roman Umiastowski był osobą o bogatej historii, a jego zasługi zostały docenione poprzez wiele prestiżowych odznaczeń. Oto lista wyróżnień, które otrzymał w ciągu swojego życia:

• Krzyż Niepodległości, przyznany 3 maja 1932,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, otrzymany 9 listopada 1926,
• Krzyż Walecznych, przyznany dwukrotnie w 1921 roku,
• Złoty Krzyż Zasługi, wręczony 25 maja 1939,
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921,
• Srebrny Wawrzyn Akademicki, otrzymany 5 listopada 1938,
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.

Publikacje książkowe

Roman Umiastowski, jako autor wielu znaczących dzieł, pozostawił po sobie bogaty dorobek literacki, który obejmuje zróżnicowane tematy, od wojskowości po literaturę piękną.

• Terytorium Polski pod względem wojskowym, Część wstępna i pierwsza, Warszawa 1921,
• Podstawy obrony państwa. I – Przyrodzone podstawy obrony państwa. II – Zagadnienia komunikacji z punktu widzenia obrony państwa, Warszawa 1922,
• Geografia wojenna Rzeczypospolitej Polskiej i ziem ościennych, Warszawa 1924,
• Granice polityczne, naturalne i obronne w czasie pokoju i wojny, Kraków–Dębniki 1925,
• Rok 1974. Powieść z czasów przyszłych, Toruń 1927 (pod pseudonimem Bolesław Żarnowiecki),
• Rok 1975. Powieść z czasów przyszłych, Warszawa 1928 (pod pseudonimem Bolesław Żarnowiecki),
• Morze jako źródło bogactwa narodu, Warszawa 1928,
• Ludzie morza. Wojna na powierzchni wód (z pamiętników i dokumentów wybrał i zestawił Roman Umiastowski), Warszawa 1928,
• Wśród trujących mgieł: opowieści o wojnie gazowej (z pamiętników i dokumentów wybrał Roman Umiastowski), Warszawa 1933,
• Thomas M. Johnson, W sieciach szpiegostwa (przekład i przedmowa Roman Umiastowski), Warszawa 1935,
• Ludzie przestworza. Życie i walki lotników wielkiej wojny (z pamiętników i dokumentów wybrał Roman Umiastowski), Warszawa 1936,
• Legion 10 tysięcy, Warszawa 1936,
• Las naszą obroną, Warszawa 1937,
• Józef Piłsudski – twórca wojska, Warszawa 1938,
• 12 mil do Warszawy… 30 mil do Paryża, Edynburg–Londyn 1941,
• Bitwa polska. Przygotowanie i przebieg wojny polsko-niemieckiej w roku 1939, Londyn 1942,
• Russia and the Polish Republic 1918–1941, Londyn 1945,
• Poland, Russia and Great Britain 1941–1945, Londyn 1946,
• Dziennik wojenny 18 IX 1939 – 19 IX 1945, Warszawa 2009.

---

Oceń: Roman Umiastowski

---