Jadwiga Staniszkis

---

Życiorys

W 1965 roku Jadwiga Staniszkis zakończyła studia na Sekcji Socjologicznej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1971 roku obroniła doktorat, a jej praca „Patologie struktur organizacyjnych: próba podejścia systemowego” zdobyła nagrodę im. Ossowskiego w 1976 roku. W 1978 roku uzyskała stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w dziedzinie socjologii, a 20 października 1992 roku otrzymała tytuł profesora nauk humanistycznych.

Po ukończeniu edukacji rozpoczęła pracę w Instytucie Socjologii UW, dołączając do grona młodych asystentów, wśród których byli także Waldemar Kuczyński, Marcin Król, Andrzej Mencwel oraz Aleksander Smolar. Wspólnie z utalentowanymi profesorami, jak Zygmunt Bauman, Włodzimierz Brus, Leszek Kołakowski, Tadeusz Kotarbiński oraz Maria Ossowska, jak również zaangażowanymi studentami, znanymi jako „komandosi” (na przykład Seweryn Blumsztajn, Teresa Bogucka, Jan Lityński, Adam Michnik, Henryk Szlajfer), organizowali bogate intelektualne życie polityczne na Uniwersytecie Warszawskim.

Spotkania dyskusyjne i seminaria często odbywały się w konspiracji. Jadwiga uczestniczyła również w wydarzeniach marcowych w 1968 roku. W wyniku swojej działalności protestacyjnej została objęta represjami, które skutkowały zwolnieniem z pracy na Uniwersytecie oraz dziewięciomiesięcznym aresztem.

Pracę doktorską zaczęła pisać w trakcie aresztowania, a obroniła ją jako nauczycielka w szkole pielęgniarskiej. W 1981 roku wróciła do pracy w Instytucie Socjologii. Jeszcze w sierpniu 1980 roku, została zaproszona przez Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Gdańsku do udziału w negocjacjach z rządem. Działała w Komisji Ekspertów MKS, a po podpisaniu porozumień sierpniowych zaczęła doradzać działaczom NSZZ „Solidarność”. Po wprowadzeniu stanu wojennego prowadziła wykłady we Wszechnicy Solidarności i publikowała w prasie podziemnej, a doświadczenia zdobyte w NSZZ „Solidarność” zostały uwiecznione w jej anglojęzycznej monografii „Poland’s self-limiting revolution” z 1984 roku, która została przetłumaczona na polski w 2010 roku.

Jadwiga wykładała na Wydziale Filozofii i Socjologii na Uniwersytecie Warszawskim (Zakład Socjologii Pracy i Organizacji w Instytucie Socjologii) oraz w Wyższej Szkole Biznesu – National-Louis University w Nowym Sączu. Pracowała również w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk oraz była członkiem Komitetu Socjologii PAN. Wykładała na międzynarodowych uczelniach, takich jak UCLA, Uniwersytet Harvarda, Uniwersytet Michigan, a także w Chinach, Japonii i Tajwanie. Była stypendystką Wilson Center w Waszyngtonie.

W swojej pracy naukowej koncentrowała się na zagadnieniach związanych z socjologią polityki, ekonomiczną oraz organizacyjną. Interesowały ją zagadnienia związane z transformacją polityczną, gospodarczą oraz społeczną w Polsce i w Europie Środkowej oraz Wschodniej, teoria realnego socjalizmu i postkomunizmu oraz procesy globalizacji.

Jej wczesne publikacje nie ukazały się w Polsce. Pierwsza książka, dotycząca dialektyki społeczeństwa socjalistycznego, została przetłumaczona w Japonii, natomiast polski manuskrypt został skonfiskowany przez SB. Druga praca poświęcona samoograniczającej się rewolucji pierwszej Solidarności została napisana od razu w języku angielskim, ukazała się w Stanach Zjednoczonych oraz wcześniej przetłumaczona we Francji. Jednak przez długi czas nie była tłumaczone na język polski z powodu swojej krytycznej natury wobec „mitu” Solidarności, co przyczyniło się do umożliwienia jej wywozu za granicę. Polskie tłumaczenie ukazało się w 2010 roku. Również jej analiza dynamiki przemian polityczno-ekonomicznych w Polsce nie została przetłumaczona.

Wraz z początkiem transformacji ustrojowej zaczęła publikować w polskim języku. Jej dzieła to między innymi „Ontologia socjalizmu” (1988), „Postkomunizm” (2000), „Władza globalizacji” (2003), „O władzy i bezsilności” (2006). Była także autorką artykułów w polskiej prasie, które poruszały kluczowe zagadnienia społeczne i polityczne, a także komentowała rzeczywistość polityczną. Jej czasami kontrowersyjne opinie, często krytyczne wobec stanu przemian i kultury politycznej w Polsce, stanowiły cenny komentarz do współczesnych wydarzeń. Jako ekspertka brała udział w audycjach radiowych, telewizyjnych oraz publikacjach prasowych, będąc stałą felietonistką tygodników „Wprost” i „Ozon” oraz publikując w „W Sieci”.

Życie prywatne

Jadwiga Staniszkis była osobą, która ceniła swoje korzenie oraz wartości rodzinne. Była córką Marii Staniszkis, która pełniła funkcję adwokata i radcy prawnego, oraz Witolda Wincentego Staniszkisa. W jej życiu ogromne znaczenie miała rodzina; oprócz rodziców miała również brata, Witolda Kazimierza Staniszkisa, a także była wnuczką Witolda Teofila Staniszkisa.

Pierwszym mężem Jadwigi był Marek Lewicki, jednak w latach 70. jej życie osobiste związało się z Ireneuszem Iredyńskim. Przez 15 lat jej małżonkiem był Michał Korzec, politolog. W tych latach mieszkała w Podkowie Leśnej, gdzie żyła w spokojnej atmosferze oraz wychowywała swoją córkę, Joannę.

W 2021 roku Jadwiga podjęła decyzję o wycofaniu się z życia publicznego. Jednak w listopadzie 2023 roku, zmartwiona córka Joanna, w wywiadzie dla portalu wprost.pl ujawniła, że jej matka cierpi na szybko postępującą chorobę Alzheimera.

Ważną osobą w rodzinie była również jej wnuczka, Zuzanna Czapska, która z dumą reprezentowała Polskę jako olimpijka podczas igrzysk w Pekinie w 2022 roku w narciarstwie alpejskim. Pokrewieństwo i osiągnięcia rodziny Staniszkis wskazują na długą tradycję zaangażowania i sukcesów.

Niestety, Jadwiga Staniszkis zmarła 15 kwietnia 2024 roku. Jej ceremonia pogrzebowa odbyła się 25 kwietnia 2024 roku, a jej ostatnie miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu w Podkowie Leśnej.

Poglądy polityczne

Jadwiga Staniszkis, znana z wyrazistych poglądów politycznych, była zwolenniczką Prawa i Sprawiedliwości. W momencie zbliżających się wyborów prezydenckich w 2010 roku oświadczyła, że Jarosław Kaczyński to jej zdaniem najlepszy kandydat na prezydenta. Opisała go w sposób, który ukazuje jej entuzjazm:

Jest bardzo dobry. Jest człowiekiem, który ma wolę i inteligencję. Ma bardzo skomplikowaną stronę uczuciową i dlatego wszyscy mężczyźni, którzy z nim pracują, boją się go, a wszystkie kobiety, które go znają, chcą się nim opiekować.

Pomimo potwierdzenia swojej sympatii dla PiS, Staniszkis nie wahała się w krytyce Platformy Obywatelskiej, nazywając rząd Donalda Tuska „najgorszym i najmniej kompetentnym rządem w historii Polski” w 2012 roku. Takie stanowisko oddaje także jej ocena wydarzeń z 2011 roku:

Ten rok został zmarnowany, szczególnie w końcówce. Mieliśmy do czynienia z biernością większości Platformy i z działaniami premiera, które określam mianem putinizacji. Mam na myśli arbitralność decyzji, stosunek do procedur prawnych i demokracji. (…) Ten rząd nie ma woli dokonywania zmian. To jest podział łupów.

Po zwycięstwie Prawa i Sprawiedliwości w wyborach parlamentarnych w 2015 roku, Staniszkis zaczęła wyrażać swoje rozczarowanie wobec polityki prowadzonej przez Jarosława Kaczyńskiego oraz rząd Beaty Szydło:

Rozczarowałam się. Gdy PiS był słabszy politycznie, wydawał się być sprawniejszą partią. Poza tym wydawało mi się, że priorytetem dla niego będzie konieczność wyrwania się z rozwoju zależnego oraz wzmocnienie kraju poprzez walkę z korupcją, poprawę instytucji państwowych, odejście od upartyjniania kraju. Tego oczekiwałam, liczyłam, że takie wnioski PiS wyciągnął po pierwszym okresie swoich rządów w latach 2005–2007. Ale widzę, że się pomyliłam. Z tamtego okresu pozostała koncepcja wroga i bardziej systematyczny skok na państwo, z uznawaniem prawa jako przeszkody.

Staniszkis wyraziła również swoje zaniepokojenie pewnymi aspektami rządowych działań:

Niepotrzebne jest zawłaszczanie państwa. Te działania są znakiem niesamowicie archaicznej koncepcji władzy, przekonania, że władzę ma się wówczas, gdy ktoś się nas boi, a sama władza to przede wszystkim kwestia statusu, widoczność, symbole, pokazywanie, że można sobie pozwolić na wiele i nikt nie może tego przerwać. Porażające są dwie rzeczy – po pierwsze fakt, że ktoś, kto dzisiaj zajmuje się polityką, tak może rozumieć władzę, bo władza to przede wszystkim zdolność uzyskiwania założonych celów. A po drugie, że to się ludziom podoba. (…) PiS ośmielił lumpiarstwo – ludzi, którzy na co dzień wystają na placach małych miasteczek bez żadnych perspektyw. Ich agresja znalazła racjonalizację.

W miarę jak sytuacja polityczna się rozwijała, zmieniła również swoją opinię na temat Jarosława Kaczyńskiego:

Przede wszystkim nie spodziewałam się, że Jarosław Kaczyński dopuści do takiej sytuacji. Dziś widzę, że błędnie założyłam, że inteligentny człowiek w ten sposób się nie zachowuje. Nie brnie w pułapki, pamięta, że wprowadzanie zmiany wymaga elastyczności. I szanuje wolność. Własną i innych.

Nagrody, odznaczenia, upamiętnienia

Jadwiga Staniszkis to osoba, która zdobyła szereg istotnych nagród i odznaczeń, potwierdzających jej wkład w różnorodne dziedziny. Oto niektóre z jej osiągnięć:

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi w działalności na rzecz przemian demokratycznych w Polsce, za osiągnięcia w pracy zawodowej i społecznej (2006),
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski za wybitne osiągnięcia w pracy naukowej i dydaktycznej oraz w działalności organizacyjnej (2000),
• Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej za badania nad procesem transformacji Polski i świata (2004),
• W 2019 jej wizerunek znalazł się na muralu „Kobiety Wolności” na stacji PKM Strzyża w Gdańsku.

Publikacje

W dorobku Jadwigi Staniszkis znajdziemy szereg ważnych publikacji, które miały istotny wpływ na różne dziedziny nauki i praktyki społecznej. Oto niektóre z nich, obejmujące kluczowe zagadnienia dotyczące struktur organizacyjnych oraz procesów społeczno-ekonomicznych:

• „Patologie struktur organizacyjnych. Próba podejścia systemowego”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1972,
• „Antynomie organizacji”, Instytut Organizacji i Kierowania, Warszawa 1978 [nakład zniszczony],
• „Cykle ekonomiczno-polityczne w Polsce”, Wszechnica Robotnicza „Solidarność”, Warszawa 1981,
• „ポーランド社会の弁証法” (Pōrando Shakai No Benshōhō, The dialectics of socialist society: Polish case), tłumaczona z manuskryptu w angielskim na japoński, Tokio: Iwanami Shoten, 1981. Nr. 66 Serii Gendai Sensho (Nauka Współczesna),
• „Solidarność” wobec aktualnych zagrożeń [współautor: Tomasz Stankiewicz], Wszechnica Robotnicza „Solidarność”, Warszawa 1981,
• „Pologne. La révolution autolimitée”, Presses universitaires de France, Paryż 1982,
• „Poland’s Self-Limiting Revolution”, red. Jan Tomasz Gross, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1984,
• „Stabilizacja bez uprawomocnienia. Dwa eseje”, Wydawnictwo Wers, Warszawa–Wrocław 1987,
• „Ontologia socjalizmu”, Wydawnictwo Krąg 1988 [wyd. 2: Wydawnictwo in Plus, Warszawa 1989; wyd. 3: Ośrodek Myśli Politycznej: Wydawnictwo Dante; Nowy Sącz: Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University, Kraków 2006],
• „The Dynamics of the Breakthrough in Eastern Europe. The Polish Experience”, tłumaczenie: Chester A. Kisiel, przedmowa: Ivan Szelenyi, University of California Press, Berkeley, California 1991,
• „The Ontology of Socialism”, redakcja i tłumaczenie: Peggy Watson, Clarendon Press, Oxford University Press, Oxford, Nowy Jork 1992,
• „Continuity and change in post-communist Europe”, Netherlands Institute of International Relations „Clingendael”, Haga 1992,
• „Post-communism: Emerging Enigma”, tłumaczenie: Jadwiga Staniszkis, Vera Rich, Institute of Political Studies, Polish Academy of Sciences, Warszawa 1999; wyd. czeskie: Postkomunismus: zrod hádanky, z anglickiego oryginału przetłumaczył Pavel Pšeja, Centrum pro studium demokracie a kultury, Brno 2006,
• „Postkomunistyczne państwo. W poszukiwaniu tożsamości”, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2000,
• „Postkomunizm. Próba opisu”, wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2001 [wyd. 2: 2005],
• „Władza globalizacji”, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003,
• „Zwierzę niepolityczne. Zbiór artykułów naukowych, publicystycznych oraz felietonów z lat 1970–2001”, red. Jerzy Brzeziński i Piotr Chuchro, Fundacja Pomocy Antyk, Wydawnictwo Antyk – Marcin Dubowski, Warszawa 2003,
• „To nie to – nie tak miało być. Jadwiga Staniszkis, Kazimierz Kutz w rozmowie z Jerzym Macem”, Dom Wydawniczy „Ego”, Warszawa 2004,
• „Szanse Polski. Nasze możliwości rozwoju w obecnym świecie” [Jadwiga Staniszkis w rozmowie Andrzeja Zybały], Rectus, Komorów k. Warszawy 2005,
• „O władzy i bezsilności”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006; wyd. czeskie: O moci a bezmoci, z polskiego oryginału tłumaczył: Jiří Ogrocký, Centrum pro studium demokracie a kultury, Brno 2009,
• „Ja. Próba rekonstrukcji. Sierpień–październik 2007”, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2008,
• „Antropologia władzy. Między Traktatem Lizbońskim a kryzysem”, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2009,
• „Staniszkis: Życie umysłowe i uczuciowe” [z Jadwigą Staniszkis rozmawia Cezary Michalski], Wydawnictwo Czerwone i Czarne, Warszawa 2010,
• „Samoograniczająca się rewolucja”, tłum. Marek Szopski, Europejskie Centrum Solidarności, Gdańsk 2010,
• „Wschód i zachód. Spotkania” [współautor Artur Cieślar], Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011,
• „Zawładnąć! Zarys procesualnej teorii władzy”, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012,
• „Sekularyzacja myślenia politycznego w Rosji” [współautorzy: Konrad Świder, Włodzimierz Marciniak], Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2016.

---

Oceń: Jadwiga Staniszkis

---