Jan Tomasz Gross

---

Życiorys

Jan Tomasz Gross przyszedł na świat w rodzinie polsko-żydowskiej, co miało znaczący wpływ na jego późniejsze życie oraz twórczość. Jego ojciec, Zygmunt Gross, był zasymilowanym Żydem, który z powodzeniem łączył pasje muzyczne jako awangardowy kompozytor oraz aktywność zawodową jako adwokat. W trakcie swojej kariery bronił w procesach politycznych ważnych postaci, takich jak Władysław Bartoszewski oraz Stanisław Mierzwa, działacz PSL. Jego matka, Hanna Szumańska, pochodziła z rodziny szlacheckiej i w czasie II wojny światowej pełniła rolę łączniczki Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej. Po wojnie z powodzeniem zajmowała się tłumaczeniem klasycznej literatury francuskiej. Warto podkreślić, że to właśnie ona uratowała Zygmunta Grossa od zagłady, a po zakończeniu konfliktu pobrała się z nim.

W czasie nauki w pierwszej klasie II Liceum im. Stefana Batorego, Jan Gross, razem z Adamem Michnikiem, starszym o rok kolegą, założyli Klub Poszukiwaczy Sprzeczności, który był międzyszkolnym stowarzyszeniem samokształceniowym. Po zakończeniu edukacji średniej w 1965 roku udał się na studia na Uniwersytet Warszawski. Jego początkowy wybór to fizyka, jednak z niewielką aprobatą ojca, przeszedł na socjologię. W trakcie nauki aktywnie uczestniczył w działalności grupy „komandosów”, które kontestowały ówczesne realia polityczne w PRL. W wyniku protestów studenckich w marcu 1968 roku, został aresztowany, a jego areszt trwał pięć miesięcy.

Powód jego późniejszej emigracji z Polski tkwił w nasilającej się nagonce antysemickiej, o czym Gross powiedział:

„I myśl, że jacyś ubecy mogliby mnie z Polski wygonić, w ogóle mi do głowy nie przychodziła – Polska jest tam, gdzie ja jestem! I odwrotnie – pozostanie w kraju w sytuacji, gdy urzędas z UB może mi mówić, co mam robić, to znaczy, wzywać na przesłuchanie, na które muszę się stawić – to dla mnie właśnie była zgoda na to, żeby UB urządzało mi życie!”

W 1969 roku, za namową matki, Jan Gross zdecydował się na emigrację z rodzicami do Stanów Zjednoczonych. Tego samego dnia, 28 października 1969 roku, z Polską pożegnała się również Irena Grudzińska, z którą Gross wkrótce, bo trzy lata później, wziął ślub. Po przybyciu do Stanów Zjednoczonych poświęcił czas na rozwój kariery naukowej — w 1975 roku uzyskał stopień doktora socjologii na Uniwersytecie Yale. Do 1984 roku wykładał tam socjologię oraz sowietologię, osiągając tytuł docenta. Następnie, w latach 1984–1992, był profesorem socjologii na Uniwersytecie Emory’ego, zaś od 1992 do 2003 roku pracował na New York University, prowadząc zajęcia z zakresu politologii i studiów europejskich. W swojej karierze otrzymał stypendia od prestiżowych instytucji, w tym fundacji Fullbrighta, Guggenheima, Hoovera i Rockefellera. Od 2003 roku pełni rolę profesora historii na uniwersytecie w Princeton.

W 1996 roku Jan Gross został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego.

Praca naukowa

Jan Tomasz Gross to wybitny badacz, który specjalizuje się w dziedzinie nauk politycznych i społecznych. Jego prace koncentrują się szczególnie na historycznych kwestiach związanych z II wojną światową oraz Holocaustem. Warto podkreślić, że na długo przed wywołaniem kontrowersji związanych z książką „Sąsiedzi”, autor publikował istotne prace dotyczące wojny i polskiego społeczeństwa w czasie okupacji niemieckiej, jak również pod okupacją sowiecką. W 1979 roku, Gross wydał dzieło pt. Polish society under German occupation oraz w 1988 roku Revolution from abroad.

W 1984 roku ukazała się współredagowana przez niego książka wraz z Ireną Grudzińską-Gross, zatytułowana W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali…, będąca zbiorem osobistych relacji polskich obywateli, którzy zostali uwolnieni z obozów oraz zsyłki w głębiny ZSRR. Już w 1986 roku jego esej „Ten jest z ojczyzny mojej…, ale go nie lubię” opublikowany w „Aneksie” poruszył problem masowego antysemityzmu wśród Polaków w czasie wojny, co sprzyjało zagładzie Żydów. Opracowano go w kontekście dwóch innych esejów w publikacji Upiorna dekada z 1998 roku.

Jednym z głównych dzieł Grossa jest książka Sąsiedzi, która zdobyła finał Nagrody Literackiej Nike w 2001 roku. Dotyczy ona tragicznych wydarzeń pogromu w Jedwabnem, który miał miejsce 10 lipca 1941 roku, kiedy to żydowscy mieszkańcy tego miasta zostali zamordowani przez Polaków z okolicy. Publikacja ta wywołała ogromne kontrowersje, nie tylko wśród prawicowych środowisk, ale także w redakcji „Gazety Wyborczej”, gdzie Adam Michnik uznawał temat konfliktów pomiędzy Polakami a Żydami za zamknięty. Instytut Pamięci Narodowej wszczął po publikacji Grossa śledztwo, które po dwóch latach potwierdziło jego ustalenia, wskazując na bezpośrednie sprawstwo Polaków przy wsparciu Niemców w tych zbrodniach.

W czerwcu 2006 roku na rynku amerykańskim ukazała się kolejna praca Grossa, Fear. Anti-Semitism in Poland After Auschwitz, która skupia się na problematyce pogromów kieleckiego, krakowskiego i rzeszowskiego w 1946 roku. Polskie wydanie tej książki zostało opublikowane 11 stycznia 2008 roku przez wydawnictwo Znak. W 2011 roku Gross, wspólnie z Ireną Grudzińską, przygotował książkę Złote żniwa, poświęconą kwestiom mienia pożydowskiego w Polsce. Jego apodyktyczny styl pisania, szczególnie widoczny w „Strachu” i „Złotych żniwach”, spotkał się z krytyką, w tym ze strony Aleksandra Smolara, który zwracał uwagę na konieczność uwzględnienia szerszego kontekstu europejskiego, gdzie także dochodziło do pogromów.

W 2021 roku Gross zajął 13. miejsce na prestiżowej liście najbardziej wpływowych historyków i historyczek, opracowanej przez Academic Influence.

Kontrowersje

W artykule zamieszczonym na stronie Project Syndicate, zatytułowanym „Wschodnioeuropejski kryzys wstydu”, Jan Tomasz Gross przedstawił kontrowersyjne tezy. Stwierdził, że „Polacy, którzy zasłużenie są dumni z oporu ich społeczeństwa wobec nazistów, faktycznie zabili w czasie wojny więcej Żydów niż Niemców”. Ta wypowiedź, szczególnie po niemieckim przedruku w „Die Welt”, wywołała falę krytyki i oskarżeń o manipulację faktami historycznymi.

W odpowiedzi na kontrowersje, Jerzy Margański, ambasador RP w Niemczech, zapowiedział wysłanie listu protestacyjnego do redakcji „Die Welt”, aby wyrazić swoją dezaprobatę wobec słów Grossa. Równocześnie, Ryszard Schnepf, ambasador Polski w Stanach Zjednoczonych, również podkreślił swoje zaskoczenie i konsternację w związku z tym artykułem.

15 września 2015 roku, w oparciu o artykuł 133 Kodeksu karnego, Prokuratura Rejonowa Warszawa-Żoliborz rozpoczęła postępowanie w tej sprawie. Dodatkowo, w styczniu 2016 roku, Kancelaria Prezydenta RP zwróciła się do Ministerstwa Spraw Zagranicznych z prośbą o analizę możliwości odebrania profesorowi Grossowi Krzyża Kawalerskiego Orderu Zasługi RP.

Grzegorz Wysocki, komentując tę sytuację, zauważył, że chociaż wypowiedź Grossa była niefortunna, została niewłaściwie zinterpretowana jako wyraźnie antypolska. Ta kwestia nie tylko wywołała dyskusje w Polsce, ale także w międzynarodowych mediach, gdzie temat lojalności narodowej i odpowiedzialności za historię stał się przedmiotem publicznych debat.

Publikacje

Autorskie

Jan Tomasz Gross jest autorem licznych prac naukowych, które analizują złożoną historię Polski w XX wieku. W swoim dorobku można znaleźć pozycje takie jak:

• 1979: Polish society under German occupation: the Generalgouvernement, 1939–1944, Princeton University Press,
• 1988: Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia, wznowione w 2003 przez Princeton University Press: ISBN 0-691-09603-1,
• 1998: Upiorna dekada: trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów: 1939–1948, Kraków: Universitas,
• 1999: Studium zniewolenia: wybory październikowe 22 X 1939, Kraków: Universitas,
• 2000: Sąsiedzi: Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny, Fundacja Pogranicze, ISBN 83-86872-13-6, wydanie angielskojęzyczne w 2001 jako Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland, Princeton University Press, 2001, ISBN 0-14-200240-2,
• 2003: Wokół „Sąsiadów”: polemiki i wyjaśnienia, Sejny: Pogranicze,
• 2006: Fear: Anti-Semitism in Poland After Auschwitz, Random House, ISBN 0-375-50924-0, wydanie polskie w 2008 jako Strach: Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Znak, ISBN 978-83-240-0876-6,
• 2011: Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Znak, Kraków, ISBN 978-83-240-1522-1,
• 2018: Sąsiedzi i inni. Prace zebrane na temat Zagłady, Wydawnictwo Austeria, Kraków, ISBN 978-83-7866-268-6,
• 2019: PiS i antysemityzm, czyli pośmiertne zwycięstwo Dmowskiego, Wydawnictwo Austeria, Kraków, ISBN 978-83-7866-268-6,
• 2021: Opowieści Kresowe 1939 – 1941 Prekariat, Wydawnictwo Austeria, Kraków, ISBN 978-83-7866-303-4.

Redakcje

Oprócz działalności autorskiej, Gross był również redaktorem kilku znaczących publikacji. Poniżej wymieniono wybrane z nich:

• 1981: War through children’s eyes: the Soviet occupation of Poland and the deportations, 1939–1941, Irena Grudzińska-Gross, Jan Tomasz Gross; przedmowa Bruno Bettelheim; wstęp Jan Tomasz Gross; tłumaczenie Ronald Strom, Dan Rivers, Stanford, Calif.: Hoover Institution Press, Stanford University,
• 1983: „W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali…”. Polska a Rosja 1939-42, wybór i opracowanie Jan Tomasz Gross, Irena Grudzińska-Gross, wstęp napisał Jan Tomasz Gross, wybór świadectw złożonych przez deportowanych przez NKWD do obozów Gułagu i na zesłanie na Syberię i do Kazachstanu, w tym dziecięcych wypracowań polskich dzieci uwolnionych z sowieckiej zsyłki lat 1939–1942 ze zbiorów ambasady RP w ZSRR 1941-1943 przechowywanych w Instytucie Hoovera, Londyn: Aneks 1983, OCLC 567675504,
• 1984: Poland’s self-limiting revolution, Jadwiga Staniszkis, wydane przez Jana T. Grossa, Princeton, N.J.: Princeton University Press,
• 2000: The politics of retribution in Europe: World War II and its aftermath, István Deák, Jan T. Gross, Tony Judt (red.), Princeton, N.J.: Princeton University Press.

Inne

W 2018 roku Gross udzielił wywiadu, który ukazał się w publikacji: Jan Tomasz Gross w rozmowie z Aleksandrą Pawlicką …bardzo dawno temu, mniej więcej w zeszły piątek…, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa, ISBN 978-83-280-6010-4.

---

Oceń: Jan Tomasz Gross

---