Maria Turlejska, znana także jako Maria Zieleńczyk, przyszła na świat 23 sierpnia 1918 roku w stolicy Polski, Warszawie, gdzie zmarła 16 lipca 2004 roku. Była nie tylko uzdolnioną socjolog, ale również znaczącą postacią w historii Polski jako historyk, działaczka komunistyczna i publicystka.
W ciągu swojej kariery akademickiej pełniła rolę profesora oraz wykładowcy na prestiżowych uczelniach, takich jak Uniwersytet Warszawski oraz Uniwersytet Wrocławski, a także w Wojskowej Akademii Politycznej. Jej wkład w naukę i edukację był nieoceniony.
Maria Turlejska współpracowała z wieloma ważnymi tytułami prasowymi, w tym z renomowaną „Polityką”, gdzie dzieliła się swoimi spostrzeżeniami i analizami. Jako wybitny historyk, jej zainteresowania obejmowały głównie dziejami najnowszymi Europy, co czyni ją jedną z kluczowych postaci w tej dziedzinie. Jej prace i poglądy miały duże znaczenie w kontekście politycznym i społecznym Polski oraz Europy w XX wieku.
Życiorys
Maria Turlejska przyszła na świat w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, będąc dzieckiem Adama Zieleńczyka oraz Jadwigi z domu Segało. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej połączył ją związek małżeński z Janem Turlejskim, działaczem Komunistycznej Partii Polski, którego poznała podczas spotkań organizacji „Spartakus” i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. W latach 1939–1941 wspólnie przebywali w Łomży, gdzie działali pod okupacją sowiecką. Po rozpoczęciu konfliktu niemiecko-radzieckiego, jej mąż, jako deputowany do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi, uciekł z Armią Czerwoną do Moskwy, gdzie zginął podczas próby przerzutu do Polski, planując odbudowę partii komunistycznej jako członek „Grupy Inicjatywnej PPR”. Maria, udając się do Warszawy, stała się aktywną uczestniczką działań Polskiej Partii Robotniczej, włączając się w jej działalność od 1942 roku, operując pod pseudonimem „Jadzia”. Zajmowała się pracą w tajnej drukarni PPR, a także przynależała do Gwardii Ludowej oraz Armii Ludowej, tę ostatnią organizację reprezentując w trakcie powstania warszawskiego, gdzie walczyła na Starym Mieście pod pseudonimem „Małgosia”.
Po wojnie Maria Turlejska znalazła się w strukturach władzy komunistycznej. Brała udział w fałszowaniu wyników referendum ludowego w czerwcu 1946 roku, gdzie promowano hasło „3 × TAK”. Od 20 lutego 1945 do października 1946 piastowała stanowisko instruktora w Wydziale Propagandy Komitetu Centralnego PPR. Później, od października 1946 do kwietnia 1947 oraz od września do grudnia 1948, pełniła funkcję zastępcy kierownika Wydziału Historii Partii KC PPR. W jej gestii znajdowało się wprowadzenie zmian w programach nauczania z historii, które były korzystne dla władzy, a także pomijały konflikty w relacjach polsko-rosyjskich. W tym okresie ściśle współpracowała z Władysławem Gomułką, jednak została usunięta po jego aresztowaniu. W 1948 roku wstąpiła do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i objęła rolę kierownika naukowego w Katedrze Historii Polski w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych, działającego od 1950 do 1954 roku. Następnie pracowała w Instytucie Nauk Społecznych przy KC PZPR.
Z danych zgromadzonych w IPN wynika, że w 1950 roku Maria Turlejska została zwerbowana przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego jako TW „Ksenia”, pod opieką płk. Józefa Światły. Zachowało się około stu jej meldunków, w dużej mierze dotyczących pracowników Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR oraz Wojskowej Akademii Politycznej. W dalszych latach miała zerwać współpracę z tajnymi służbami. W 1955 roku została usunięta z PZPR, jednak po powrocie Gomułki do władzy, znów znalazła się w łaskach aparatu partyjnego. W 1966 roku, wspólnie z gen. Janem Czaplą, była autorką książki „Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu 1944-1947”, wydanej przez Wojskową Akademię Polityczną im. F. Dzierżyńskiego.
W okresie PRL nawiązała współpracę z malarzem Zdzisławem Beksińskim, wspierając go zarówno zdalnie, jak i po jego przeprowadzce do Warszawy. Po 1970 roku ekipa Gierka ponownie usunęła ją z kręgów politycznych; jej książka „Zapis pierwszej dekady” z 1972 roku została wycofana z księgarń, a nakład przeznaczono na przemiał. W 1976 roku zaczęła publikować w tzw. drugim obiegu, używając też pseudonimu Łukasz Socha. Pracą, która zwróciła uwagę na jej działalność, była publikacja „Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944–1946”, stanowiąca zbiór archiwalnych danych o osobach skazanych przez sądy wojskowe. Często odwiedzała Władysława Gomułkę, z którym prowadziła dyskusje i zbierała materiały do swoich prac historycznych.
W 1984 roku, po wprowadzeniu stanu wojennego, wydano jej dzieło „Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944-1954”, oparte na dokumentach z tajnych archiwów PRL, z których część otrzymała od Gomułki w 1980 roku. W 1987 roku za tę książkę przyznano jej Nagrodę Kulturalną „Solidarności”. Pełniła również rolę konsultantki historycznej przy filmie fabularnym „Przesłuchanie” (1982) w reżyserii Ryszarda Bugajskiego. Od 1989 roku współpracowała z „Gazetą Wyborczą”, kontynuując długoletnią znajomość z Adamem Michnikiem.
Ocena
Maria Turlejska budzi kontrowersje w ocenie jej roli w historii Polski, zwłaszcza w kontekście stalinowskiego reżimu. Krytycy jej działalności często wskazują na jej współpracę z tajnymi służbami okresu PRL, co w dużej mierze rysuje jej niekorzystny wizerunek.
W szczególności wspomniane są sześćdziesiąte lata, kiedy to Turlejska wyraziła sprzeciw wobec podręczników historycznych opracowanych przez dra Leszka A. Szcześniaka, co dodatkowo stało się przedmiotem krytyki ze strony jej przeciwników. Pomimo tych zarzutów, są także głosy uznające jej wkład po 1980 roku w badanie i odkłamywanie historii Polski, jak również w demaskowanie systemu, w którym miała wcześniej znaczącą rolę.
Warto zauważyć, że sama Turlejska wyjaśniła swoją przemianę, która wydarzyła się dopiero po ukończeniu sześćdziesiątego roku życia. Ujawniła, że przemiana ta była rezultatem głębokiej refleksji oraz przekonania, że jej działania i postawy powinny być przestrzenią do wyciągania nauki dla młodszych pokoleń. Podkreśliła, że chciałaby, aby nikt nie podążał jej śladami, oscylując między kontrowersyjnością a dążeniem do historycznej prawdy.
Odznaczenia
Maria Turlejska została uhonorowana licznymi odznaczeniami za jej działalność na rzecz pokoju oraz różnorodne osiągnięcia. Wśród jej wyróżnień znajdują się:
- srebrny Krzyż Zasługi – dwukrotnie, w tym po raz drugi w 1951 roku, za jej zasługi w organizacji II Światowego Kongresu Obrońców Pokoju,
- medal 10-lecia Polski Ludowej, który otrzymała w 1955 roku na wniosek Prezesa Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Wydawnictw,
- złota odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy”, przyznana w 1967 roku.
Publikacje książkowe
Maria Turlejska jest autorką licznych publikacji książkowych, które dotyczą ważnych wydarzeń historycznych oraz społecznych. Jej dzieła ukazują głęboką analizę historii Polski oraz zaangażowanie w życie publiczne.
- Rozkazy i odezwy Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej 1942-1944, Łódź 1946,
- O wojnie i podziemiu. Dyskusje i polemiki, wydawnictwo: Książka i Wiedza, Warszawa, luty 1959, wydanie I, nakład 6000+251 egz., s. 284,
- Zapis pierwszej dekady (1972),
- Spór o Polskę. Szkice historyczne, wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1972,
- Te pokolenia żałobami czarne… skazani na śmierć i ich sędziowie (1990); wcześniej 2 wydania podziemne, frg. w Res publica.
Pozostali ludzie w kategorii "Nauka i edukacja":
Irena Wojnar | Rajmund Dybczyński | Wojciech Muszyński | Andrzej Lisicki | Szymon Zajczyk | Jerzy Buyno | Andrzej Janowski (pedagog) | Jadwiga Staniszkis | Wanda Leopold | Wacław Zawadzki (literat) | Jarosław Szymanek | Jan Alfred Lauterbach | Tadeusz Pacuszka | Jerzy Kruppé | Krystyna Ostrowska | Henryk Jezierski | Joanna Regulska | Krzysztof Moszyński | Aleksander Janowski | Jakub SegałOceń: Maria Turlejska