Aleksander Wat, w rzeczywistości znany jako Aleksander Chwat, przyszedł na świat 1 maja 1900 roku w Warszawie. Jego życie zakończyło się 29 lipca 1967 roku w miejscowości Antony. Był to wybitny polski pisarz i poeta, który miał żydowskie korzenie.
W swojej karierze Wat pełnił również rolę tłumacza, jego prace obejmowały literaturę anglosaską, francuską, niemiecką, rosyjską oraz radziecką. Jego wkład w polski futuryzm jest nie do przecenienia; w 1919 roku aktywnie uczestniczył w współorganizowaniu „pierwszego polskiego występu futurystycznego”.
Życiorys
W życiu Aleksandra Wata, ojcem był Mendel Michał Chwat, będący erudytą oraz chasydem, natomiast jego matką była Rozalia z Kronsilberów. Edukację rozpoczął w rosyjskim gimnazjum rządowym w latach 1911–1914, a następnie kontynuował naukę w Gimnazjum Jakuba Finkla. W kolejnej szkole, Gimnazjum Rocha Kowalskiego, jego losy splotły się z Anatolem Sternem, w którym zakończył naukę i zdał maturę w 1918 roku. Po tym wydarzeniu planował wyjazd do Rosji, aby wziąć udział w rewolucji, lecz ostatecznie do tego nie doszło.
Aleksander podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1918–1920 oraz 1920–1926, gdzie miał znaczący wpływ profesora Tadeusza Kotarbińskiego. W tym czasie stał się częścią kręgu futuryzmu dadaizującego, gdzie w 1920 roku opublikował poemat prozą zatytułowany „JA z jednej strony i JA z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka”. Podczas wojny polsko-bolszewickiej, mimo pacyfistycznych przekonań, zgłosił się ochotniczo do wojska, jednak jego rolą było głównie stacjonowanie w Ostrowie Wielkopolskim z Jarosławem Iwaszkiewiczem.
Aleksander Wat w latach 1921–1922 pełnił funkcję redaktora w czasopiśmie „Nowa Sztuka”, a w latach 1924–1925 redagował „Almanach Nowej Sztuki”. W 1924 roku został członkiem Związku Literatów Polskich, a już dwa lata później mieszkał w Paryżu. W tym okresie opublikował opowiadanie „Żyd Wieczny Tułacz” oraz zbiór opowiadań „Bezrobotny Lucyfer”. Jego znajomość z Andrzejem Stawarem rozpoczęła fascynację marksizmem, która miała duże znaczenie w jego życiu. Na początku 1927 roku, 27 stycznia, ożenił się z Pauliną Lew, znaną jako Ola.
Wydawnictwo Rój publikowało jego przekłady dzieł autorów takich jak Henryk Mann, Ilja Erenburg czy Fiodor Dostojewski. Z okazji dziesiątej rocznicy odzyskania niepodległości, w 1928 roku, Aleksander, Leon Schiller i Władysław Daszewski zorganizowali widowisko sceniczne pod tytułem „Polityka społeczna”, oparte na rzeczywistych materiałach krytycznych dotyczących warunków panujących w fabrykach oraz polityki społecznej. W roku 1929 został redaktorem „Miesięcznika Literackiego”, lecz także pełnił obowiązki kierownika Spółdzielni Wydawniczej „Tom”. Pismo to było głównie platformą dla marksistowskich autorów, wśród których znajdowały się takie postacie jak Władysław Broniewski, Stanisław Stande, Andrzej Stawar, Władysław Daszewski, Henryk Drzewiecki, Witold Wandurski, Jan Hempel, Bruno Jasieński oraz Leon Schiller.
Czasopismo to ukazywało się do lipca 1931 roku, kiedy to jego działalność została przerwana z powodu aresztowania części wydawców, w tym Wata, w dniu 10 września. Po ponad trzech miesiącach w więzieniu, na początku przy ul. Dzielnej, a następnie na Mokotowie, 23 lipca 1931 urodził się jego jedyny syn Andrzej. Po wyjściu na wolność oraz nieudanych próbach reaktywowania pisma, rozpoczął pracę jako kierownik literacki w wydawnictwie Gebethner i Wolff.
Na początku wojny, w maju 1939 roku, Aleksander znalazł się na liście osób wyznaczonych do osadzenia w Berezie Kartuskiej. W momencie wybuchu konfliktu, wraz z rodziną, uciekł z Warszawy do Lwowa, gdzie w październiku objął stanowisko w „Czerwonym Sztandarze”. Razem z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim, Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Danem, Haliną Górską oraz Wandą Wasilewską włączył się w prace Komitetu Organizacyjnego Pisarzy Lwowskich, powołanego 13 października.
Sześć dni później, 19 października, powołano Komitet Organizacyjny Pisarzy Zachodniej Ukrainy, w którego skład wszedł Wat. 19 listopada 1939 roku, podpisał oświadczenie polskich pisarzy, witające przyłączenie Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej. W styczniu 1940 roku, razem z Władysławem Broniewskim, Tadeuszem Peiperem oraz Anatolem Sternem został aresztowany przez NKWD w Lwowie w ramach zorganizowanej prowokacji. Wkrótce po tym w „Czerwonym Sztandarze” opublikowano artykuł „Zgnieść gadzinę nacjonalistyczną”, uzasadniający aresztowanie pisarzy.
Więziono go do 20 listopada 1941 roku, przeszedł przez Lwów, Kijów, Łubiankę, aż do Saratowa, skąd zesłano go do Kazachstanu, gdzie w Ałmaty spotkał swoją żonę oraz syna Andrzeja. Został potem delegatem regionalnym Rządu RP, odmawiając przyjęcia obywatelstwa radzieckiego. Do Polski powrócił w 1946 roku, głównie z pomocą Adama Ważyka. Po pobycie na Łubiance, stracił sympatię do komunizmu.
W latach 1946–1948 pełnił funkcję redaktora naczelnego Państwowego Instytutu Wydawniczego (PIW), a od grudnia 1947 roku zasiadał w zarządzie polskiego PEN Clubu, publikując między innymi w „Kuźnicy”, „Odrodzeniu” oraz „Twórczości”. W okresie stalinowskim, przerwał aktywność literacką. W 1953 roku zachorował na zespół opuszkowy Wallenberga, który leczył w Szwecji oraz południowej Francji.
W 1957 roku opublikował tomik „Wiersze”, za który otrzymał nagrodę „Nowej Kultury”, a późniejsze „Wiersze śródziemnomorskie” ukazały się na Zachodzie. Przez kilka miesięcy pracował w Włoszech jako redaktor polskiej serii w mediolańskim wydawnictwie Umberta Silvy. W latach 1961–1963 przebywał we Francji, w Paryżu i Cabris, a w 1964 roku przyjął stanowisko asystenta w Center for Slavic and East European Studies na Uniwersytecie Berkeley. W tym właśnie okresie udzielił Czesławowi Miłoszowi serii biograficznych wywiadów, które opublikowano jako „Mój wiek”. W następnym roku powrócił do Francji i w ramach terapii odwiedzał Majorkę, gdzie napisał swój ostatni tom wierszy „Ciemne świecidło”.
Przez cały ten czas męczyły go silne bóle głowy, co ostatecznie doprowadziło go do samobójstwa, poprzez przedawkowanie leków przeciwbólowych. Jego miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency.
Siostrą Aleksandra Wata była aktorka dramatyczna Seweryna Broniszówna. Losy Aleksandra, jego żony Oli oraz syna Andrzeja podczas radzieckiej okupacji Lwowa oraz zesłania do Kazachstanu zostały ukazane w filmie „Wszystko co najważniejsze…” (1992) w reżyserii Roberta Glińskiego, którego fabuła oparta jest na wspomnieniach Oli Watowej z 1984 roku. Watowi powstała także piosenka „Aleksander Wat” (1987) napisana przez Jacka Kaczmarskiego.
Twórczość
Publikacje książkowe
Aleksander Wat, jeden z czołowych twórców literackich, pozostawił po sobie bogate dziedzictwo literackie. Jego debiutanckim dziełem była proza poetycka zatytułowana „JA z jednej strony i JA z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka”, która pojawiła się w Warszawie w 1919 roku. Warto dodać, że publikacja ta miała datę 1920. Kolejnym ważnym przedsięwzięciem literackim był „Gga”, pierwszy polski almanach poezji futurystycznej, wydany w 1920 roku.
W 1926 roku zadebiutował jego zbiór opowiadań „Bezrobotny Lucyfer”, który został wznowiony rok później. W 1957 roku na światło dzienne trafiły jego „Wiersze”, a 1960 roku ponownie ukazał się „Bezrobotny Lucyfer”. W latach 1962–1986 Wat publikował kolejne tomy poezji i esejów, w tym „Wiersze śródziemnomorskie”, „Ciemne świecidło”, „Mój wiek. Pamiętnik mówiony”, „Ewokacja” oraz „Świat na haku i pod kluczem”. W 1992 roku miał miejsce zbiorczy wydanie jego poezji w „Poezje zebrane”.
Lista jego publikacji jest niezwykle bogata, obejmująca również „Bezrobotny Lucyfer i inne opowieści” oraz „Kobiety z Monte Olivetto”. Warto wymienić także współczesne wydania, takie jak „Notatniki”, które ukazały się w 2015 roku.
Przekłady poezji na języki obce
Aleksander Wat zasłynął również jako autor przekładów poezji. Można wymienić takie tytuły jak „Mediterranean poems” z 1977 roku oraz „Lucifer au chômage” z 2012. Jego prace były szeroko tłumaczone i doceniane na międzynarodowych rynkach literackich.
Tłumaczenia na język polski
Lista tłumaczeń na język polski jest również imponująca, a przekłady te opisane są według pierwszych wydań. Wśród znanych autorów, których prace tłumaczył Wat, znajdują się Pierre Benoit, Fiodor Dostojewski oraz Maksym Gorki. Ich dzieła, dzięki jego umiejętnościom translatorskim, wzbogaciły polską literaturę.
| _ |
|
Publikacje książkowe o życiu i twórczości Wata
Oto zestawienie wybranych publikacji dotyczących życia oraz twórczości Aleksandra Wata, które stanowią istotne źródło wiedzy na temat tego wybitnego poety.
- Conio Gérard, Aleksander Wat et le diable dans l’histoire, Lausanne: L’Age d’Homme, 1989,
- Łukaszuk Małgorzata, … I w kołysankę już przemieniony płacz… Obiit … Natus est w poezji Aleksandra Wata, Londyn: Kontra, 1989,
- Dziechcińska Hanna, Aleksander Wat, Gustaw Herling-Grudziński, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 1992,
- Pamięć głosów. O twórczości Aleksandra Wata. Studia, red. Wojciech Ligęza, Kraków: Universitas, 1992,
- Traczyńska Jolanta, Aleksander Wat 1900–1967 (zestaw bibliograficzny), Łódź: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, 1992,
- Venclova Thomas, Aleksander Wat. Obrazoburca, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1997,
- Borowski Jarosław, „Między bluźniercą a wyznawcą”. Doświadczenie sacrum w poezji Aleksandra Wata, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1998,
- Januszkiewicz Michał, Tropami egzystencjalizmu w literaturze polskiej XX wieku. O prozie Aleksandra Wata, Stanisława Dygata i Edwarda Stachury, Poznań: Redakcja Serii „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 1998,
- Dziadek Adam, Rytm i podmiot w liryce Jarosława Iwaszkiewicza i Aleksandra Wata, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1999,
- Olejniczak Józef, W-Tajemniczanie – Aleksander Wat, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1999,
- Szkice o poezji Aleksandra Wata, red. Jacek Brzozowski, Krystyna Pietrych, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 1999,
- Molęda Edyta, Mowa cierpienia. Interpretacja poezji Aleksandra Wata, Kraków: Universitas, 2001,
- W „antykwariacie anielskich ekstrawagancji”. O twórczości Aleksandra Wata, red. Jarosław Borowski, Władysław Panas, Lublin: Wyd. KUL, 2002,
- Pyzik Tomasz, Predestynacja w twórczości Aleksandra Wata, Gliwice: Gliwickie Towarzystwo Szkolne im. Janusza Korczaka, 2004,
- Żurek Sławomir Jacek, Synowie księżyca. Zapisy poetyckie Aleksandra Wata i Henryka Grynberga w świetle tradycji i teologii żydowskiej, Lublin: Wyd. KUL, 2004,
- Siwiec Marek K., Los, zło, tajemnica. Ku twórczym źródłom poezji Aleksandra Wata i Czesława Miłosza, Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2005,
- Baniecka Ewa, Poezja a projekt egzystencji. W kręgu postaw i tożsamościowych dylematów w twórczości Aleksandra Wata, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, 2008,
- Rojek Przemysław, „Historia zamącana autobiografią”. Zagadnienie tożsamości narracyjnej w odniesieniu do powojennej liryki Aleksandra Wata, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2009,
- Elementy do portretu. Szkice o twórczości Aleksandra Wata, red. Agnieszka Czyżak, Zbigniew Kopeć, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2011,
- Paszek Paweł, Aleksander Wat: forma życia. Studia o pisaniu, doświadczeniu, obecności, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2021,
- Pietrych Piotr, Aleksander Wat w Polsce powojennej (1946–1953). Teksty i konteksty, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2011,
- Żukowski Tomasz, Obrazy Chrystusa w twórczości Aleksandra Wata i Tadeusza Różewicza, Warszawa: Stowarzyszenie Pro Cultura Litteraria: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo, 2013,
- Baron-Milian Marta, Wat plus Vat. Związki literatury i ekonomii w twórczości Aleksandra Wata, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego: Oficyna Wydawnicza Wacław Walasek, 2015,
- Pietrych Piotr, O Aleksandrze Wacie – i nie tylko. Szkice historycznoliterackie, Kielce: Instytut Filologii Polskiej UJK, 2015,
- Ewa Goczał, Negatywy. Poetyki apofatyczne Aleksandra Wata i Piotra Matywieckiego, Instytut Literatury, Kraków 2022, ISBN 978-83-67170-16-1.
Przypisy
- Marci Shore: Kawior i popiół. Świat Książki, 2012 r., s. 101-102.
- Jacek Kaczmarski, Aleksander Wat, [w:] Ale źródło wciąż bije, Warszawa 2002 r., s. 443.
- Prawdziwa historia Polaków, s. 168.
- Zieliński J., Dwudziestowieczny Marsjasz, s. 475.
- Według katalogu Biblioteki Narodowej.
Pozostali ludzie w kategorii "Kultura i sztuka":
Piotr Maszyński | Marcin Jarnuszkiewicz | Jerzy Krasowski (aktor) | Tadeusz Boy-Żeleński | Eugeniusz Chruścicki | Krystyna Pac-Gajewska | Janusz Kondratowicz | Jerzy Kreczmar | Mirosław Piotrowski (grafik) | Józef Chwedczuk | Edyta Bartosiewicz | Beatrycze Łukaszewska | Krystyna Nyc-Wronko | Krzysztof Szuster | Ryszard Makowski | Adolf Bożyński | Wacław Nowakowski (aktor) | Janusz Sosnowski | Tomasz Turczynowicz | Bartłomiej Świderski (pisarz)Oceń: Aleksander Wat