Anatol Stern

---

Życiorys

Anatol Stern, urodzony w Warszawie w rodzinie żydowskiej, był synem dziennikarza. Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum, podjął studia z zakresu polonistyki na Uniwersytecie Wileńskim, jednak nie zdołał ich ukończyć. Już w 1919 roku, mając zaledwie 20 lat, opublikował swój debiutancki tomik poezji zatytułowany Nagi człowiek w śródmieściu, w którym zaprezentował swoje spojrzenie na otaczający go świat. Dwa lata później, w 1920 roku, ukazały się jego Futuryzje, które przyciągnęły uwagę środowiska literackiego.

W 1924 roku Stern zaprezentował obszerny tomik wierszy Anielski cham. W tym samym roku postanowił poświęcić się pracy nad nowymi przekładami rosyjskich wierszy, w tym utworów Władysława Jasieńskiego, i zajął się przygotowaniem Antologii nowej poezji rosyjskiej, do której napisał również wstęp krytyczny. Niestety, publikacja mogła się ukazać dopiero w 1927 roku pod postacią tomiku zawierającego głównie utwory Majakowskiego.

W latach 1921–1923 Stern współredagował z Jarosławem Iwaszkiewiczem czasopismo „Nowa Sztuka”, a także publikował w futurystycznych jednodniówkach, takich jak Tak, Gga oraz Niebieskie pięty. Jego twórczość była obecna także w renomowanych czasopismach literackich, takich jak „Skamander” oraz „Wiadomości Literackie”, gdzie zamieszczał recenzje filmowe, a także w „Zwrotnicy”. W 1924 roku został redaktorem dwutygodnika „Wiadomości Filmowe” i pracował jako scenarzysta, pisząc ponad 30 scenariuszy filmowych.

W 1927 roku Stern doszedł do przekonania, że marksizm i religia nie są sprzeczne, lecz stanowią uzupełniające się źródła mądrości, które są niezbędne do walki o szczęście ludzkości. Po wybuchu II wojny światowej udał się do Lwowa, gdzie 23 stycznia 1940 roku został aresztowany przez sowieckie władze, razem z m.in. Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Watem oraz Tadeuszem Peiperem. Przez pewien czas przebywał w więzieniu, jednak na mocy układu Sikorski-Majski wstąpił do Armii Polskiej, z którą wyruszył na Bliski Wschód.

W latach 1942–1948 mieszkał w Palestynie, gdzie publikował swoje utwory w hebrajskich tłumaczeniach oraz współpracował z „Biuletynem Wolnej Polski”. Po powrocie do kraju w 1948 roku osiedlił się w Warszawie. Jego prace były publikowane w wielu czasopismach literackich, takich jak „Kuźnica”, „Nowiny Literackie”, „Odrodzenie”, „Nowa Kultura”, „Po prostu” oraz „Przegląd Kulturalny”. W połowie lat 50. objął stanowisko kierownika literackiego w zespole filmowym „Iluzjon”.

Anatol Stern zmarł w Warszawie 19 października 1968 roku, a jego miejsce spoczynku znajduje się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kw. A38-8-22).

Kłopoty Sterna z cenzurą

Twórczość Sterna przyciągała uwagę cenzury niejednokrotnie. W dniach 15 i 16 listopada 1919 roku w Wilnie miały miejsce wieczory poetyckie pod nazwą „Rumak uśmiechnięty”, podczas których poeta recytował wiersz zatytułowany Uśmiech Primavery. Fragment tego utworu zaskoczył zebranych słuchaczy:

Kiwnie mi głową uśmiechnięta
Wystrojona Panna Święta,
Na Jej twarzy drgają fiołki –
A na tacy złocistej
Z ukłonem Bożek, jak lokaj,
Aromatyczny, soczysty
W kieliszku poda mi tokaj.

Te wersy wywołały falę oburzenia, a poety oskarżono o bluźnierstwo. Zdecydowane działania wymiaru sprawiedliwości miały miejsce już 11 grudnia, kiedy to Sterna aresztowano i przetransportowano do Wilna. Na początku roku 1920 warszawskie gazety opublikowały list protestacyjny, w którym dowodził Antoni Słonimski, argumentując, że wiersz Uśmiech Primavery nie ma charakteru bluźnierczego, a w zasadzie jedynie charakteryzuje się niezręcznością formy, która mogła prowadzić do takich nieporozumień.

Pod listem podpisały się również znane osobistości, takie jak Stefan Żeromski, Wacław Berent, Leopold Staff oraz Juliusz Kaden-Bandrowski, a także przedstawiciele grupy literackiej skamandrytów. Mimo protestów sąd nie zmienił zdania – Stern, po trzymiesięcznym areszcie, stanął przed wileńskim sądem, który wydał surowy wyrok rocznego pozbawienia wolności. Poeta złożył apelację, pozostając na wolności do momentu uprawomocnienia wyroku. Dopiero 14 stycznia 1922 roku, sąd trzeciej instancji uniewinnił go.

Wiersz Uśmiech Primavery ukazał się w tomiku Sterna zatytułowanym Futuryzje w wersji edytowanej, jednak w przypisie podano także jego oryginalną treść. Cenzura zajęła się także sprawą almanachu Gga, który został wydany w 500 egzemplarzach przez Sterna oraz Aleksandra Wata. W dniu 10 lutego 1921 roku cenzura zatrzymała cały nakład z powodu uznania zamieszczonych w nim wierszy za nieobyczajne, co stanowiło pierwszy przypadek konfiskaty futurystycznego wydania. W obronie autorów interweniował „Kurier Polski”, który, w artykule przypisywanym Słonimskiemu, domagał się, aby literatura i policja były oddzielone, a także zadawał pytanie, czy nowe kierunki poetyckie mogą zagrażać interesom państwa.

Pod koniec marca 1921 roku skonfiskowano także jednodniówkę Nieśmiertelny tom futuryz, wydaną przez Sterna i Wata, która zawierała jedynie cztery krótkie utwory i okładkę, a jej całkowity nakład wynosił 500 egzemplarzy. Cenzorzy wykazali zastrzeżenia co do jednego z tekstów – Nimfy Sterna, uznając jego treść za zbyt śmiałą. Zgodnie z obwiązującymi przepisami, konfiskata musiała być zatwierdzona lub odwołana przez sąd w ciągu trzech miesięcy. W sytuacji, gdy nie wydano żadnego wyroku, futuryści ogłosili w listopadzie 1921 roku (w Nożu w bżuhu), że interwencja cenzury jest nieważna i wznowili kolportaż swoich wydawnictw. Co prawda almanach Gga wrócił do obiegu, to jednak cały nakład Nieśmiertelnego tomu futuryz pozostał w rękach cenzury i nigdy nie został zwrócony autorom, mimo ich licznych żądań.

Twórczość

Tomiki wierszy

Twórczość Anatola Sterna obejmuje wiele tomików wierszy, które ukazały się na przestrzeni lat. Należą do nich:

• Nagi człowiek w śródmieściu (poemat, 1919),
• Futuryzje (1920),
• Anielski cham, Ziemia na lewo (wraz z Jasieńskim) (1924),
• Bieg do bieguna (1927),
• Rozmowa z Apollinem (1938),
• Wiersze i poematy (1956),
• Pod gwiazdami wschodu (Czytelnik, 1957),
• Widzialne i niewidzialne (1964),
• Z motyką na słońce (1967),
• Alarm nocny (Czytelnik, 1970).

Proza

Prozatorska część dorobku Sterna również jest imponująca i obejmuje:

• Namiętny pielgrzym (1933),
• Maleńki człowiek z Wielkiej Doliny (opowiadanie),
• Ludzie i syrena (powieść, Jerozolima 1944, wydanie krajowe 1955),
• Zaczarowana grządka (powieść dla dzieci),
• Opowieść o żołnierzu i diable (1957),
• Opowiadania starego szpaka (opowiadanie dla dzieci, 1975),
• Zabawa w piekło (zbiór opowiadań),
• Wspomnienia z Atlantydy (Wyd. Artystyczne i Filmowe, 1959).

Eseje

Ważnym elementem jego działalności są również eseje, które świadczą o jego refleksji nad literaturą, takie jak:

• Poezja zbuntowana (szkice o poezji dwudziestolecia międzywojennego, 1964),
• Bruno Jasieński (Wiedza Powszechna, 1969),
• Legend w naszych dniach (Wydawnictwo Literackie, 1967),
• Historie z nieco innych wymiarów (Iskry, 1970),
• Poezja zbuntowana: szkice i wspomnienia (Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970),
• Głód jednoznaczności i inne szkice (Czytelnik, 1972),
• Dom Apollinaire’a: rzecz o polskości i rodzinie poety (przygotowała do druku Alicja Sternowa; oprac. i przypisami opatrzył Zygmunt Czerny, Wydawnictwo Literackie, 1973).

Opracowania i tłumaczenia

Stern był również tłumaczem i redaktorem wielu ważnych dzieł, w tym:

• Władimir Majakowski, Wybór satyr, pod red. Anatola Sterna; il. Jan Młodożeniec; [przekł. zbiorowy z ros.], Czytelnik, 1955,
• Władimir Majakowski, Młodym: wybór wierszy, pod red. Anatola Sterna, Iskry, 1956,
• Aleksandr Puszkin, Utwory dramatyczne; przełożyli Seweryn Pollak, Anatol Stern, Marian Toporowski; [red. t. Antoni Słonimski], Wyd. 2., Państwowy Instytut Wydawniczy; 1956,
• Bruno Jasieński, Utwory poetyckie; wyboru dokonał i wstępem opatrzył Anatol Stern, Czytelnik, 1960,
• Mykoła Bażan, Mickiewicz w Odessie: 1825 rok: cykl poezji, przeł. Anatol Stern; il. Antoni Uniechowski, Iskry, 1962,
• Jurij Nagibin, Nocny gość: wybór opowiadań, przeł. Alicja i Anatol Sternowie, Państw. Instytut Wydawniczy, 1963,
• Eugeniusz Winokurow, Światło i inne wiersze; wybrał Anatol Stern; [tł.], Państ. Instytut Wydawniczy, 1964,
• Włodzimierz Majakowski, Liryka; oprac. i wstępem opatrzyli Seweryn Pollak i Anatol Stern, Państ. Instytut Wydawniczy, 1965,
• Mieczysław Szczuka. Oprac. Anatol Stern i Mieczysław Berman, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1965,
• Ziemia gorąca: antologia współczesnej poezji bułgarskiej. Wybór i oprac. Anna Kamieńska, Anatol Stern, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1968.

Scenariusze filmowe

Anatol Stern ma na koncie także scenariusze filmowe, które wzbogacają historię polskiej kinematografii. Wśród jego dzieł znajdują się:

• 1928 – Przedwiośnie,
• 1929 – Szlakiem hańby, Grzeszna miłość,
• 1930 – Na Sybir, Niebezpieczny romans, Kult ciała, Wiatr od morza, Uroda życia,
• 1931 – Uwiedziona, Krwawy wschód, Serce na ulicy,
• 1932 – Rok 1914,
• 1934 – Co mój mąż robi w nocy…, Czarna perła, Młody Las,
• 1936 – Barbara Radziwiłłówna, Róża, Wierna rzeka, Pan Twardowski, Jego wielka miłość,
• 1937 – Znachor, Pani minister tańczy,
• 1938 – Ostatnia brygada, Profesor Wilczur, Kobiety nad przepaścią, List do matki, Druga młodość, Gehenna, Moi rodzice rozwodzą się,
• 1939 – Moi rodzice rozwodzą się, U kresu drogi, Kłamstwo Krystyny,
• 1943 – Od Latrum do Gazali.

Inne informacje

Wiersz autorstwa Anatola Sterna, zatytułowany „Nimfy”, znalazł swoje miejsce w kulturze popularnej, ponieważ został wykorzystany w utworze zespołu Pidżama Porno. Piosenka, nosząca tytuł „Nimfy (Baby)”, została wydana na albumie „Ulice jak stygmaty – absolutne rarytasy” w 1999 roku.

---

Oceń: Anatol Stern

---