Armand Vetulani był wybitną postacią polskiej kultury, nazywanym często krytykiem i historykiem sztuki. Urodził się 16 grudnia 1909 roku w Warszawie i związał swoje życie z wieloma dziedzinami sztuki oraz administracji. Jego burzliwe losy miały swój punkt kulminacyjny w latach powojennych, kiedy to pełnił istotne funkcje w krajowych instytucjach kulturalnych.
Po zakończeniu II wojny światowej, Vetulani objął stanowisko dyrektora Państwowych Zakładów Jedwabiu Naturalnego w Milanówku, gdzie działał w latach 1945–1949. Jako organizator życia artystycznego w Polsce, można go zobaczyć także w roli pierwszego dyrektora Centralnego Biura Wystaw Artystycznych w latach 1949–1954, co miało ogromny wpływ na rozwój sztuki w okresie socjalizmu.
W swojej karierze, Vetulani był również sekretarzem Zarządu Głównego Związku Polskich Artystów Plastyków, co umożliwiło mu wpływanie na kulturalne i artystyczne życie kraju. Jego wszechstronność oraz oddanie w pracy z artystami pozostają przykładem zaangażowania dla przyszłych pokoleń.
Degustując jego życie, warto podkreślić jego kontrybucję nie tylko w obszarze sztuki, ale także w edukacji, gdzie jako pedagog i nauczyciel akademicki, rozwijał umiejętności oraz wiedzę swoich uczniów.
Życiorys
Młode lata
Rodzina Vetulanich ma swoje korzenie w Toskanii i osiedliła się w Polsce w XVIII wieku. Armand Vetulani, syn Eugeniusza Stanisława Vetulaniego (1883–1941) oraz Stefanii Gawędy (zm. 1926), miał dwóch młodszych braci: Zbigniewa (1911–1941) oraz Eugeniusza Jana, znanego jako „Gajga” (1919–1999).
Ukończył gimnazjum w Milanówku i kontynuował edukację w Szkole Sztuk Pięknych im. Gersona w Warszawie. W 1930 roku rozpoczął służbę wojskową w 1 Pułku Łączności w Zegrzu. W latach 1934–1939 uczęszczał na studia z zakresu historii sztuki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie miał zaszczyt uczyć się pod kierunkiem takich osobistości jak Władysław Tatarkiewicz. Na początku studiów wspierał siebie poprzez udzielanie korepetycji.
W latach 1936–1939 pracował w Wydziale Sztuki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, gdzie współpracował z takimi osobami jak Jerzy Szablowski oraz Maciej Masłowski. Jego debiut w roli krytyka sztuki miał miejsce w 1939 roku, jednakże jego studia zostały przerwane przez wybuch II wojny światowej. Tytuł magistra zdobył dopiero w 1945 roku.
Okupacja niemiecka: Działalność w ruchu oporu i tajnym nauczaniu
W czasie niemieckiej okupacji Armand Vetulani mieszkał w Milanówku. Od końca 1939 roku prowadził wykłady w ramach tajnych kompletów, o czym z sympatią wspominała Joanna Kulmowa, określając go jako „wspaniałego nauczyciela”.
„Z przyjemnością wspominam mojego niezwykłego korepetytora, chociaż czasy to były groźne. W podwarszawskim Milanówku ukrywało się sporo „nieprawych” mieszkańców, pełnych wiary, że kiedyś skończy się koszmar okupacji. Pomimo biedy, rodzice moi zdecydowali się posłać mnie na tajne komplety u bardzo nieoficjalnych nauczycieli. Pierwszym „omnibusem” była kochana pani Halinka, która cwałem przebiegła ze mną kurs pierwszej gimnazjalnej, przekazując mnie później jeszcze bardziej niezwykłemu panu Armandowi, który prowadził lekcje „ze wszystkiego” na poziomie klasy drugiej. Było nas czworo czy pięcioro, w tym chyba trzech dość ospałych czternastolatków i dwie „podfruwajki”. Lekcje odbywały się w niewielkiej jadalence drewnianego domku, ukrytego w rzadkim lasku. A nasz preceptor – o, nasz, preceptor! – był tak niezwykły i pełen wdzięku, że nie przeszkadzało nam jego ułomność. Był niewysoki, kulawy, kuśtykał wyraźnie, ale bohatersko wytrzymywał moje dziwne wypracowania, które zachowałam do dzisiaj: jedno z nich napisałam heksametrem, drugiemu nadałam formę ballady, inne wreszcie rozbudowałam jako minidramat na temat sądu nad Balladyną. Nagle skończyła się moja nauka, bo gwałtownie musiałam zniknąć z Milanówka. Dopiero po cudem przeżytej wojnie spotkałam nagle mojego niezwykłego profesora w Zakopanem, na Parcelach. Chyba nie był sam. Zdążyłam tylko wyjaśnić mu nagłą moją dematerializację w Milanówku… A po paru latach odwiedziłam go w pałacyku na ulicy Długiej, to chyba Państwowy Instytut Sztuki, żeby powiedzieć mu jak ważną był kiedyś osobą dla trzynastoletniej dziewczynki, która tak bardzo odstawała od milanówkowskiego środowiska. W sześćdziesiątym siódmym roku uczyniłam pana Armanda bohaterem mojej powieści Trzy, pisząc o nim z miłością” – Wspomnienie Joanny Kulmowej o Armandzie Vetulanim.
Zaangażował się także w polski ruch oporu. Na początku 1940 roku, przyjąwszy pseudonim „Grabiec”, został zwerbowany do Związku Walki Zbrojnej, podlegając podporucznikowi Zdzisławowi Wołosiewiczowi, znanemu jako „Poraj”. Zorganizował grupy młodzieżowe, złożone głównie z jego uczniów, dla których szkolenia przygotowywali ppor. Wołosiewicz oraz Józef Pawłowski, znany jako „Sawa”.
W czerwcu 1940 roku aresztowane zostały osoby z jego rodziny: Eugeniusz Vetulani (ojciec), a także jego bracia Zbigniew i „Gajga”. Zostali oni uwięzieni w obozie Auschwitz. Niestety, Eugeniusz oraz Zbigniew ponieśli śmierć w obozie, a jedynie „Gajga”, który był obozowym świadkiem, przeżył. W trakcie nalotu Gestapo Armand Vetulani był poza domem, co uratowało go przed aresztowaniem.
Po wspomnianym incydencie był zmuszony do życia w ukryciu, co spowodowało utratę kontaktu z przełożonymi z ZWZ. Jesienią 1940 roku nawiązał kontakt z podchorążym Janem Kawińskim, ps. „Kotwicz”, co pozwoliło mu na wznowienie działalności w podziemiu. W 1943 roku, kiedy ZWZ przekształciło się, wstąpił do Armii Krajowej w obwodzie grodzisko-mazowieckim, gdzie współpracował z podporucznikiem Ryszardem Csáky. Brał udział w produkcji broni, a także zabezpieczał lądowiska i miejsca, gdzie zrzucano broń. Walczył w starciach z niemieckimi żandarmami w rejonach Nadarzyna, Siestrzeni, Osowca oraz w młochowskich lasach.
W latach 1943–1945 Vetulani pełnił obowiązki kierownika administracji w Centralnej Doświadczalnej Stacji Jedwabniczej w Milanówku, działającej pod nadzorem niemieckiego powiernika. W 1943 roku został prezesem klubu piłkarskiego mężczyzn „Jedwabnik” Milanówek, który działał w konspiracyjnych warunkach. Organizował pomoc dla uchodźców podczas wybuchu powstania warszawskiego.
W PRL: Dyrektor Zachęty i wykładowca
Po zakończeniu okupacji niemieckiej, w latach 1945–1949 pełnił funkcję dyrektora administracyjno-handlowego w fabryce, która przekształciła się w Państwowe Zakłady Jedwabiu Naturalnego w Milanówku. Armand Vetulani zorganizował Koło Dramatyczne przy zakładach, gdzie reżyserował przedstawienia oraz występował jako aktor. W 1947 roku brał udział w tworzeniu sztuki „Ach, to Zakopane!”, a jego zespół zdobył pierwsze miejsce w wojewódzkim konkursie teatralnym w Warszawie.
W 1949 roku był inicjatorem powstania Centralnego Biura Wystaw Artystycznych (CBWA) w Zachęcie w Warszawie i z dniem 1 kwietnia tego roku mianowano go Delegatem Ministra Kultury i Sztuki ds. Upowszechniania Plastyki w całym kraju. Jako pierwszy dyrektor CBWA (1949–1954) działał w trudnych warunkach socrealizmu.
Vetulani zaznaczał, że „sprawa powołania do życia instytucji wystawienniczej służącej upowszechnianiu plastyki była (…) jednym z głównych punktów zarysowanego przez środowisko plastyczne, nieomal zaraz po wyzwoleniu kraju, programu odbudowy i organizacji życia artystycznego”. CBWA pozostawało w dużej mierze pod wpływem Ministerstwa Kultury i Sztuki, co ograniczało możliwości samodzielnego działania tej instytucji.
Według Bożeny Kowalskiej, współpracowniczki Armanda Vetulaniego, mimo trudnej sytuacji, dyrektor miał pewien margines wolności: „Vetulani nie był człowiekiem skłonnym do podporządkowania się komukolwiek. Na pewno miał prawo do decydowania. Był inicjatorem powstania tej instytucji. Miał bardzo dobre oko do sztuki i nie chciał u siebie eksponować byle czego”. Dzięki jego zaangażowaniu, mimo trudnych warunków politycznych, odbyło się wiele interesujących wystaw. Vetulani przyjaźnił się z wieloma artystami, którzy działali jeszcze przed wojną.
Pierwsza wystawa zrealizowana pod jego kierownictwem miała miejsce w 1949 roku i dotyczyła polskiej sztuki ludowej, była zorganizowana w Alejach Ujazdowskich. W kolejnych latach odbyły się również II, III i IV Ogólnopolskie Wystawy Plastyki (1951–1954), w których uczestniczyli tak znani artyści, jak Andrzej Wróblewski, Wojciech Fangor, Alina Szapocznikow, Eugeniusz Eibisch, oraz Włodzimierz Zakrzewski, którzy tworzyli w nurcie realizmu socjalistycznego.
Vetulani zasiadał w komisji kwalifikacyjnej III Ogólnopolskiej Wystawy Plastyki i był kuratorem IV Ogólnopolskiej Wystawy Plastyki. W tym czasie CBWA zorganizowało również szereg wystaw, w tym: II Ogólnopolską Wystawę Portretów Przodowników Pracy i Racjonalizatorów (1950) oraz I Ogólnopolski pokaz projektów architektury SARP (1951). Podczas jego dyrekcji odbyły się również wystawy sztuki rumuńskiej oraz plastyki radzieckiej i francuskiej.
Wspierał finansowo oraz współorganizował wystawy w różnych miastach Polski. Przebywał w bliskiej przyjaźni z Wojciechem Wilskim, który był wicedyrektorem CBWA. W latach 1947–1951 wykładał w Państwowym Ognisku Plastycznym w Grodzisku Mazowieckim, zaś w latach 1945–1951 należał do Stronnictwa Demokratycznego. W 1952 roku został przeniesiony w stopniu szeregowego do rezerwy Ludowego Wojska Polskiego, zamieszkując przy ulicy Kruczej 3. Zgodnie z relacjami Bożeny Kowalskiej, jego kadencja jako dyrektora zakończyła się w 1954 roku wskutek odmowy przystąpienia do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
Po opuszczeniu Zachęty, Armand Vetulani objął stanowisko samodzielnego pracownika w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, gdzie kierował nowo utworzoną Pracownią Dokumentacji Plastyki Współczesnej do 1959 roku. Równocześnie, w latach 1955–1960, wykładał historię sztuki w Szkole Głównej Służby Zagranicznej oraz Akademii Sztabu Generalnego. Następnie pracował w Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP), gdzie pełnił obowiązki sekretarza organizacyjnego i naukowego Zarządu Głównego oraz organizował wystawy w kraju i za granicą.
Po zakończeniu pełnienia obowiązków dyrektora Zachęty, Armand Vetulani pozostawał związany z tą instytucją, biorąc udział w organizacji wystaw. Był kuratorem Wystawy plastyki ziem nadodrzańskich z 1959 roku, a także współautorem wielu katalogów wystaw, w tym autorstwa Bolesława Kuźmińskiego (1964) i Eugeniusza Arcta (1978). Był również autorem publikacji na temat historii sztuki, w tym monografii poświęconej Wojciechowi Gersonowi (1952). Od 1976 roku przeszedł na emeryturę.
Po długich latach znajomości, ożenił się z Barbarą Ignaszak (1928–2020), swoją wieloletnią przyjaciółką i sekretarką, która również pracowała w Zachęcie. Para nie doczekała się potomstwa. Armand Vetulani zmarł 3 kwietnia 1994 roku po długiej walce z chorobą nowotworową. Jego ostatnie miejsce spoczynku mieści się na cmentarzu w Milanówku.
Publikacje
Armand Vetulani był autorem wielu znaczących publikacji, które wpłynęły na rozwój sztuki oraz zrozumienie jej kontekstu historycznego. Poniżej przedstawiamy niektóre z jego kluczowych prac:
- – Wakacyjny Instytut Sztuki w Żabiem, „Złoty Szlak”, Stanisławów 1939,
- – Materiały dotyczące życia i twórczości Wojciecha Gersona, opracowanie, wraz z Andrzejem Ryszkiewiczem, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1951,
- – Wojciech Gerson, Wiedza Powszechna, Warszawa 1952,
- – Malarstwo historyczne i realizm w kręgu Wędrowca, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, 1970,
- – Ludowe zainteresowania Wojciecha Gersona, „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty”, t. 25 z.1, Instytut Sztuki PAN, 1971,
- – Realizm i malarstwo historyczne, [w:] Dzieje sztuki polskiej, red. Bożena Kowalska, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1984,
- – Związek Polskich Artystów Plastyków, Międzynarodowe Stowarzyszenie Sztuk Plastycznych (AIAP), Polski Komitet Narodowy, [w:] Polskie życie artystyczne w latach 1945–1960, red. Aleksander Wojciechowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1992.
Ordery i odznaczenia
Armand Vetulani, w trakcie swojego życia, otrzymał szereg zaszczytnych odznaczeń i medali, które świadczą o jego wpływie na polską kulturę oraz zaangażowanie w obronność kraju. Wśród nich znajdują się:
- Złoty Krzyż Zasługi, przyznany 22 lipca 1952,
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski,
- Medal 10-lecia Polski Ludowej, otrzymany 11 stycznia 1955,
- Medal „Za zasługi dla obronności kraju”,
- Odznaka „Zasłużony Działacza Kultury”.
Spuścizna
Armand Vetulani pozostawił po sobie znaczący ślad w polskiej sztuce, a jednym z jego bardziej rozpoznawalnych dzieł jest portret olejny, który został namalowany przez Bolesława Kuźmińskiego w 1974 roku.
Obraz ten obecnie znajduje się w prestiżowej kolekcji Zachęty, co podkreśla wartość artystyczną i historyczną tej pracy. Jego obecność w tak znanym miejscu świadczy o uznaniu, jakie Vetulani zdobył wśród krytyków oraz miłośników sztuki.
Rodzina
Wstęp do historii rodziny Vetulanich jest niezwykle interesujący i pełen tajemnic. Rodzina ta ma bogate dziedzictwo kulturowe i znaczenie w regionie. W poniższej sekcji przedstawiamy istotne informacje dotyczące jej członków.
Rodzina Vetulanich| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Michał Vetulani | _ | Franciszka Śliwińska | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | Jan Vetulani | _ | Matylda Pisz | _ | _ | _ | Roman Vetulani | _ | _ | _ | Elżbieta Kunachowicz | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Franciszek Latinik | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Franciszek Vetulani | _ | Katarzyna Ipohorska-Lenkiewicz | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | Eugeniusz Vetulani | _ | _ | _ | Kazimierz Vetulani | _ | Zygmunt Vetulani | _ | Tadeusz Vetulani | _ | Maria Godlewska | _ | _ | _ | Adam Vetulani | _ | Irena Latinik | _ | Zofia Vetulani | _ | Bohdan de Nisau | _ | Maria Vetulani de Nisau | _ | Cecylia Vetulani | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Agnieszka Vetulani-Cęgiel | _ | Maria Vetulani | _ | Charles Belfoure | _ | Marek Vetulani | _ | Tomasz Vetulani | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Przypisy
- Portrait of Armand Vetulani. Bolesław Kuźmiński. zacheta.art.pl, 21.09.2022 r.
- Nekrolog Barbary Vetulani. Gazeta Wyborcza Warszawa, 23.02.2020 r.
- II Ogólnopolska Wystawa Fotografiki Artystycznej. Zachęta. [dostęp 10.09.2019 r.]
- III Ogólnopolska Wystawa Fotografiki. Zachęta. [dostęp 10.09.2019 r.]
- Wystawa fotografii Janiny Mierzeckiej, Henryka Lisowskiego, Tadeusza Wańskiego. Zachęta. [dostęp 10.09.2019 r.]
- Wystawa prac postępowych artystów plastyków. Zachęta. [dostęp 10.09.2019 r.]
- I Ogólnopolski pokaz projektów architektury SARP. Zachęta. [dostęp 10.09.2019 r.]
- Hanna Jasińska-Żuławska. Szczegół ceramiczny w architekturze. Zachęta. [dostęp 10.09.2019 r.]
- Renato Guttuso. Malarstwo, rysunek. Zachęta. [dostęp 26.12.2020 r.]
- Wystawa prac graficznych Zofii Stankiewicz. Zachęta. [dostęp 29.12.2020 r.]
- Wystawa prac malarskich Stanisława Kamockiego – Katalog. Zachęta. [dostęp 29.12.2020 r.]
- Wystawa grafiki radzieckiej – Katalog. Zachęta. [dostęp 29.12.2020 r.]
- IV Ogólnopolska Wystawa Plastyki – Katalog. Zachęta. [dostęp 27.12.2020 r.]
- 20 lat PRL w twórczości plastycznej. Wystawa grafiki i rzeźby – Katalog. Zachęta. [dostęp 27.12.2020 r.]
- II Ogólnopolska Wystawa Plastyki – Katalog. Zachęta. [dostęp 27.12.2020 r.]
- Wystawa malarstwa Bolesława Kuźmińskiego – Katalog. Zachęta. [dostęp 27.12.2020 r.]
- Cmentarz w Milanówku. Przewodnik biograficzny. Milanówek: Archiwum Państwowe Dokumentacji Osobowej i Płacowej, 2009 r.
- Joanna Kulmowa: 14.09.2014 r. Poetycki blog Joanny Kulmowej. [dostęp 01.07.2015 r.]
- Frankfurter Auschwitz-Prozess. Vernehmung des Zeugen Eugeniusz Motz. Fritz Bauer Institut. [dostęp 01.07.2015 r.]
- Krzysztof Kościuczuk: Bożena Kowalska: Zachęta – początki pracy. Prywatne historie sztuki. [dostęp 01.07.2015 r.]
- Ponadto niektóre inne osoby wymienione na liście szczegółowej sporządzonej przez Armanda Vetulaniego.
- Oświadczenie Armanda Vetulaniego z 06.09.1952 r.
- Henryk Ochman: Konspiracyjna piłka nożna w Milanówku. Milanowskie Towarzystwo Letnicze, 31.11.2015 r.
- Pan Inspektor przyjechał z Milanówka. „Życie Warszawy”, 24.04.1948 r.
- Sztuka tak dobra jak jedwab z Milanówka. „Wieczór”, 09.05.1948 r.
Pozostali ludzie w kategorii "Kultura i sztuka":
Jadwiga Sachnowska | Stanisław Kwaskowski | Anna Radziejewska | Zenon Jarocki | Otton Ślizień | Waldemar Łysiak | Mariusz Krzemiński | Stefan Rembowski | Grzegorz W. Komorowski | Adam Bauman | Stasiek Wielanek | Piotr Matywiecki | Dow Freiberg | Wacław Berent | Jadwiga Szamotulska | Paweł Kędzierski | Hanna Kinder-Kiss | Seweryna Broniszówna | Tomasz Kołodziejczak | Maciej BuchwaldOceń: Armand Vetulani