Ulica Katowicka w Warszawie

---

Przebieg i ruch uliczny

Ulica Katowicka znajduje się blisko Wisły, w północno-zachodniej części Saskiej Kępy. Jej bieg rozciąga się między Wałem Miedzeszyńskim a ulicą Francuską.

Ulica zaczyna się w miejscu, gdzie krzyżuje się z ul. Zwycięzców. Następnie skrzyżowanie z ul. Obrońców stanowi jedno z głównych punktów tej trasy, a całość kończy się na ul. Walecznych.

Warto zauważyć, że ulica jest jednokierunkowa, co oznacza, że ruch odbywa się tylko w kierunku północnym. Niestety, nie są tu realizowane trasy komunikacji miejskiej, ani nie ma wydzielonych dróg rowerowych.

Historia

Historia Katowickiej wzrasta w latach 20. XX stulecia, kiedy to dzięki osuszeniu obszarów na Saskiej Kępie oraz ich rozparcelowaniu nastąpił znaczny rozwój. Kluczowym wydarzeniem, które stymulowało inwestycje budowlane, było otwarcie mostu Poniatowskiego. Ulica zyskała swoją nazwę poprzez uchwałę Rady Miejskiej Warszawy z dnia 27 września 1926 roku. Najstarszym fragmentem zabudowy jest Kolonia Łaskiego, która zrodziła się w tym samym roku. Od 1928 zaczęły się tam pojawiać indywidualne wille, które odzwierciedlały najnowsze światowe trendy architektoniczne, inspirowane pracami Le Corbusiera.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej, wille przy ulicy Katowickiej przekształciły się w domy wieloizbowe, co wiązało się z przymusowym dokwaterowaniem lokatorów do mieszkań dawnych właścicieli. Co więcej, fragment drogi pomiędzy ulicami Zwycięzców i Obrońców, o długości około 250 metrów, został wytypowany do rekonstrukcji przez Biuro Odbudowy Stolicy (BOS). Celem tego eksperymentu było przemienienie Katowickiej w „ulicę Warszawy przyszłości”, co oznaczało usunięcie ogrodzeń, wprowadzenie miejsc zieleni oraz dekorację przestrzeni małą architekturą. Inicjatywa ta, zgodnie z informacjami prasowymi, zyskała aprobatę mieszkańców.

W projekt przebudowy zaangażował się zespół architektów kierowany przez Bohdana Lacherta, który współpracował z grupą rzeźbiarzy, głównie lokalnych twórców z Saskiej Kępy, a ich prace powstały z potrzeby serca, pod okiem prof. Tadeusza Breyera. Warto zauważyć, że płaskorzeźba Plon z 1947 roku, która przetrwała do dziś, została odnowiona w 2011 roku. Również pozostałością po powojennej rekonstrukcji są fragmenty ławek oraz zewnętrzna dekoracja klatki schodowej budynku przy numerze 8A, jak i wciąż obecne gmerki oznaczające budynki, które powstały z pomocą BOS.

Ponadto, dawny projekt zagospodarowania skweru, który znajduje się przed płaskorzeźbą Plon, stał się inspiracją dla jednego z pomysłów przedstawionych w 2014 roku w ramach budżetu partycypacyjnego. Istotnym momentem w historii ulicy było również to, że przy Katowickiej mieściła się Ambasada Republiki Federalnej Niemiec, do której w latach letnich i jesiennych 1989 roku próbowało przedostać się około 6 tysięcy obywateli NRD, dążąc do ucieczki na Zachód. W 2010 roku wydarzenia te zostały upamiętnione pomnikiem o nazwie Przez Warszawę ku Wolności.

Zarówno architektura, jak i historia ulicy Katowickiej są eksponowane przez różnorodne instytucje publiczne oraz prywatne podczas organizacji gier miejskich.

Obiekty

Obszar ulicy Katowickiej w Warszawie przede wszystkim zdominowany jest przez budynki mieszkalne. Istnieje jednak kilka wyjątków, takich jak gmach Zespołu Szkół nr 77, usytuowany na rogu ulic Katowickiej i Zwycięzców. Jego projekt został stworzony jeszcze przed formalnym wprowadzeniem socrealizmu w Polsce w 1949 roku. Autorem tego dzieła są Barbara i Hieronim Karpowiczowie. Elewacja budynku szczyci się unikalną, ceglaną dekoracją, która powstała w latach 1953–1954. Zewnętrzną część budynku zdobi płaskorzeźba Warszawskiej Syrenki, stworzona przez Wojciecha Czerwosza.

Domy mieszkalne

• Dom przy ul. Katowickiej 2 – willa rodziny Avenariusów z 1937, której projektantem był Stanisław Barylski,
• Dom przy ul. Katowickiej 4 – siedziba Stacji Krwiodawstwa do roku 1964,
• Dom przy ul. Katowickiej 5 – szeregowy dom jednorodzinny z 1937, również zaprojektowany przez Stanisława Barylskiego,
• Dom przy ul. Katowickiej 7 – z ok. 1930 roku, w którym znajdowało się Biuro Odbudowy Stolicy; budynek zabytkowy,
• Dom przy ul. Katowickiej 7A – dom Avenariusa z 1930, pierwotnie zaprojektowany przez Stanisława Barylskiego, później przebudowany przez Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcę w 1938 roku. Prace przebudowawcze wprowadziły przeszkloną klatkę schodową, będącą pierwszym w Polsce przykładem zastosowania motywu béton brut. Widoczna na fasadzie wieży ściana nosi ślady ostrzału z czasów II wojny światowej, a jej zwieńczenie zdobi perforowany daszek. Wśród mieszkańców znajdował się m.in. Lech Niemojewski. Ilustracja domu przy ul. Katowickiej 7A zdobi okładkę książki Hanny Faryny-Paszkiewicz zatytułowanej Saska Kępa; obiekt wpisany do rejestru zabytków,
• Dom (segment) przy ul. Katowickiej 8 – budynek z lat 30. XX wieku, również zarejestrowany jako zabytek,
• Dom (segment) przy ul. Katowickiej 8A – kamienica Toeplitza z lat 30., zaprojektowana przez Henryka Oderfelda. Na fasadzie zachowały się detale z czasów rewitalizacji ulicy, w tym ażur wykonany przez Jerzego Jarnuszkiewicza. Budynek wpisany do rejestru zabytków,
• Dom (segment) przy ul. Katowickiej 8B – dom z 1938 roku, zaprojektowany przez Romana Sołtyńskiego dla siebie samego, również zarejestrowany jako zabytek,
• Willa przy ul. Katowickiej 9/11/11A – trójrodzinny dom Lachertów, projektu Bohdana Lacherta oraz Józefa Szanajcy, z lat 1928-1929. To jeden z pierwszych budynków w Polsce, oddających pięć zasad nowoczesnej architektury autorstwa Le Corbusiera. Szkieletowa konstrukcja umożliwiła tworzenie rozległych wnętrz i nietypowych elewacji. Częściowo otwarty parter opiera się na słupach. Od frontu zastosowano wąskie okna pasmowe, a tył budynku został całkowicie przeszklony, co miało połączyć go z ogrodem. W lokalu przy numerze 9 mieszkał współprojektant Bohdan Lachert, obecnie znajdowała się tu Fundacja Dom Holenderski. Budynek chroniony wpisem do rejestru zabytków,
• Dom przy ul. Katowickiej 10 – willa Romanów, zaprojektowana przez Mariana Lalewicza w latach 30. XX wieku. Charakteryzuje się brakiem historyzujących detalów, wyróżnia ją przeszklony, półokrągły salon, którego elewacja podzielona jest na pionowe segmenty. Budynek zarejestrowany jako zabytek,
• Dom przy ul. Katowickiej 16 – obiekt wzniesiony między 1920 a 1930 rokiem, wpisany do rejestru zabytków,
• Domy jednorodzinne od ul. Katowickiej 17 do 23 – część kolonii Łaskiego z 1926 roku, zaprojektowanej przez Włodzimierza Galla; to szeregowe domy, o wspólnych ścianach, które tworzą zwartą zabudowę. Każdy z nich wyróżnia się frontonem, ma mały ganek oraz ogródek. Na bokach domów narożnych zaprojektowane balkony z tralkowymi balustradami. Według jednej z teorii, materiały do budowy tych domów pochodziły z rozbieranego w latach 20. Soboru Św. Aleksandra Newskiego. Temat inwestycji poruszano także w Kurierze Warszawskim w 1930 roku: „Całość koloni Łaskiego wygląda ładnie i malowniczo, szczególnie ulica Obrońców, otwierająca prostą perspektywę w stronę Wawra, oświetlona lampami łukowymi, daje wrażenie pozytywne, będąc zapowiedzią przyszłej dzielnicy willowej, podobnej do poznańskiego Sołacza”,
• Dom przy ul. Katowickiej 17 – obiekt z ok. 1930 roku, obłożony ochroną jako zabytek,
• Dom (segment) przy ul. Katowickiej 19 – budynek z ok. 1930 roku, również zapisany w rejestrze zabytków,
• Dom (segment) przy ul. Katowickiej 21 – jeszcze jeden dom z lat 30., podlegający ochronie prawnej,
• Dom (segment) przy ul. Katowickiej 23 – dom powstały z tej samej epoki, również wpisany do rejestru zabytków,
• Willa przy ul. Katowickiej 26 – obiekt zaprojektowany przez Szymona Syrkusa i Helenę Syrkusową około 1936 roku. Charakteryzuje się interesującą elewacją boczną (zaburzoną przez dobudowany w późniejszym okresie garaż) oraz betonowym detalem schodów od ul. Katowickiej. Widoczny jest także typowy dla projektów małżeństwa Syrkusów detal – cegła klinkierowa na cokole, z szeroką fugą poziomą i wąską pionową. Budynek także wpisany do rejestru zabytków,
• Dom przy ul. Katowickiej 31,
• Willa przy ul. Obrońców 10 (róg Katowickiej) – projekt Piotra Kwieka z okresu po 1935 roku dla willi Brzezińskich. Uznawana jest za jedną z najbardziej ekstrawaganckich willi na Saskiej Kępie. Charakterystycznymi elementami są m.in. położony na dachu taras (z okrągłym otworem w daszku), bulaje, cienkie słupy oraz falująca linia elewacji,
• Willa przy ul. Obrońców 25 (róg Katowickiej) – zaprojektowana przez Stanisława Nowickiego dla Felicji Trębickiej, ukończona w 1934 roku. Stanowi przykład stylu Art déco z elementami architektury obronnej, w tym basztą. Aktualnie budynek pełni funkcje biurowe. W trakcie powstania warszawskiego służył jako szpital wojenny przez pięć dni.

Dekoracja rzeźbiarska i mała architektura

Choć w końcu lat 40. XX wieku dokonano sporych zmian na ulicy Katowickiej, niewiele z nich przetrwało do dzisiaj, a już szczególnie w zakresie elementów dekoracyjnych. Los nieznanych rzeźb, które wówczas się tam znajdowały, jest niejasny – mogły zostać zniszczone bądź skradzione. Wśród zaginionych obiektów znajdowały się m.in. Niedźwiadek igrający z rybą (fontanna autorstwa Jerzego Jarnuszkiewicza), Niedźwiadek Stanisława Sikory, Chłopiec z żaglówką Stefana Momota, a także Borsuk opracowany przez Józefa Trenarowskiego. Nowe elementy wprowadzono na parzystej stronie ulicy, w tym betonowe ławy oraz parkowe latarnie, mniejsze niż te powszechnie używane w Warszawie. Warto zauważyć, że śladem tego okresu są detale elewacji budynku przy Katowickiej 8A oraz płaskorzeźba Plon, stworzone przez Jerzego Jarnuszkiewicza. Z powodu złego stanu płaskorzeźby, mieszkańcy zainicjowali projekt „Wokół Plonu”, co doprowadziło do jej renowacji w 2011 roku. Program przewiduje także kolejne działania, mające na celu przywrócenie ław i porządkowanie skweru na rogu ul. Katowickiej i Zwycięzców. Budowę ławek rozpoczęto we wrześniu 2014 roku, a następnie dokonano nasadzeń zieleni. W 2016 roku płaskorzeźba wraz ze skwerem zyskała Nagrodę im. Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy za Najlepszą architekturę Saskiej Kępy w kategorii Przestrzeń Publiczna i Zieleń.

Opinie na temat powojennych zmian na ulicy Katowickiej są podzielone. Na początku były one szeroko krytykowane, zwłaszcza przez Jerzego Baurskiego w „Architekturze”. Mimo to zwolennikiem modyfikacji był Bohdan Lachert, który argumentował, że ostre kontrasty snobizmu, chęci zysku, złego smaku i partactwa zostały złagodzone dzięki odpowiedniemu zagospodarowaniu przestrzennemu, planowaniu przedogródków, wprowadzeniu zieleni oraz usunięciu ogrodzeń i uzupełnieniu o rzeźby dekoracyjne. Żadne z nowych rozwiązań nie wpływały w negatywny sposób na pierwotną architekturę reprezentowaną przez przedwojenne budynki. Z kolei według Hanny Faryny-Paszkiewicz, mogło to być podejmowanie prób w celu odpowiedzi na postulaty związane z demokratyzacją przestrzeni, jednocześnie nie naruszając tradycyjnych przykładów budownictwa z okresu międzywojennego.

---

Oceń: Ulica Katowicka w Warszawie

---