Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych

---

Lokalizacja i forma pomnika

Pomnik zlokalizowany jest w Kwaterze na Łączce, gdzie od półmetka 1948 roku potajemnie chowane były ciała więźniów z mokotowskiego więzienia. To miejsce, znane jako „łączka”, ulokowane jest na Cmentarzu Cywilnym – Powązki, który sąsiaduje murem z dawnym Cmentarzem Wojskowym. W przeszłości ten obszar był zamieniony w kompostownię, a następnie na wysypisko. W 1964 roku dołączono go do Cmentarza Wojskowego, tworząc Cmentarz Komunalny – Powązki. W obecnej kwaterze „Ł”, kiedyś oznaczonej literą E, znajdują się również pozostałości dawnych grobów, które w przeszłości były umiejscowione w kwaterach F, FII i FIII, a także pod współczesnymi kwaterami M, MII i ŁII.

Projekty pomnika przewidują jego budowę w dwóch etapach. Pierwszy z nich obejmował zabudowę północno-zachodniej części kwatery „Ł”, zajmującej powierzchnię 451,8 m². W przyszłości, po usunięciu grobów z południowo-wschodniej części, całkowity obszar Panteonu zwiększy się do 1106 m². Już teraz Panteon-Mauzoleum jest wzniesiony w ramach etapu pierwszego, a przyszły projekt terenu będzie wzbogacony o elementy małej architektury, takie jak ławeczki oraz drzewa umieszczone na kratownicy, która będzie przedłużeniem pomnika.

Struktura pomnika składa się z 24 jasno-szarych granitowych prostopadłościennych bloków-filarów, które wyznaczają kwadratowy plac w obrębie kwatery „Łączki”. Obwód składa się z 20 bloków, a wewnętrzna część z 4 dodatkowych. Każdy element ma wysokość 3,9 m i podstawę o wymiarach 1,5×1,5 m. Między niektórymi blokami znajdują się wypełnienia, wykonane w tej samej wysokości i pokryte granitem, tworzące jednolitą elewację wraz z filarami. W każdym filarze oraz wypełnieniu zaprojektowano 10 komór grobowych, zamykanych płytą grobową o wymiarach 51,5×61,5 cm.

Wnętrze placu przykrywa ażurowa krata, która znajduje się na wysokości 3,4 m, wpisując się w moduł układu między filarami. Na placu ulokowane są cztery niskie prostopadłościenne bloki, pełniące funkcję ławeczek. W jednym z bloków elewacji południowo-zachodniej znajduje się wklęsły krzyż, wyrzeźbiony w czarnej stali, a w tym bloku nie umieszczono urn. Każdemu z pochowanych dedykuje się granitową płytę z inskrypcją oraz godłem Polski, którego wykonanie baza ze stali. Całość pomnika przewiduje 300 miejsc na pochówki: 240 dla osób zidentyfikowanych oraz 60 miejsc dla niezidentyfikowanych szczątków, umiejscowionych na wysokości ponad 270 cm.

Na elewacji południowo-zachodniej umieszczony jest rzeźbiarski element przestrzenny z dużą płaskorzeźbą orła. Główna inskrypcja, zlokalizowana poniżej płaskorzeźby, jest następująca:

*NIEZŁOMNI WYKLĘCIPANTEON – MAUZOLEUMŻOŁNIERZY I DZIAŁACZYPODZIEMIA NIEPODLEGŁOŚCIOWEGOZAMORDOWANYCHPRZEZ REŻIM KOMUNISTYCZNYW LATACH 1945–1956
WIERNI BOGU I OJCZYŹNIEZŁOŻYLI NAJWYŻSZĄ OFIARĘW BOHATERSKIEJ WALCEO GODNOŚĆ I WOLNOŚĆRZECZYPOSPOLITEJ*

Dodatkowo, na sąsiadujących cokołach znajdują się fragmenty wiersza Artura Oppmana: „Gdzie są ich groby Polsko! Gdzie ich nie ma! Ty wiesz najlepiej – i Bóg wie na niebie!”, a także cytat z Ewangelii św. Łukasza (19, 40): „Jeśli ci umilkną, kamienie wołać będą”. Elewacja ta została przewidziana jako miejsce składania kwiatów w trakcie głównych uroczystości.

Historia

Pomnik na Łączce, poświęcony pamięci wyklętych i niezłomnych, został zainaugurowany w 1991 roku. Była to symboliczna ściana pamięci, która przybrała formę fragmentu ceglanego muru z literą „V” oraz tabliczkami z nazwiskami osób brutalnie zabitych w więzieniu mokotowskim. Niestety, ten pierwszy pomnik został zburzony w 2013 roku w związku z prowadzonymi pracami ekshumacyjnymi w okolicy Łączki. W okresach, kiedy te prace nie były prowadzone, od 2013 do 2015 roku, powstawała zbiorowa mogiła, na której i wokół której układano krzyże, znicze oraz kwiaty, tworząc miejsce pamięci.

Wybór projektu i budowa pomnika

W grudniu 2014 roku, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (ROPWiM) wspólnie ze Stowarzyszeniem Architektów Polskich ogłosiła konkurs na koncepcję architektoniczną Panteonu-Mauzoleum ofiar zbrodni komunistycznych, którego lokalizacja zaplanowana została na kwaterze „Ł” na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. Konkurs nie został jednak rozstrzygnięty, co wzbudziło pewne kontrowersje. 3 kwietnia 2015 roku na stronie internetowej ROPWiM opublikowano informację o przebiegu negocjacji z zespołami architektonicznymi, których prace otrzymały pozytywną rekomendację Sądu Konkursowego. Po rozpatrzeniu zgłoszonych poprawek, Rada podjęła decyzję o wyborze koncepcji zaproponowanej przez Jana Kuki i Michała Dąbka (praca o numerze konkursowym 013).

29 maja 2015 roku inwestor, czyli ROPWiM, opublikował Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia na budowę Panteonu-Mauzoleum ofiar zbrodni komunistycznych. W ramach przeprowadzonego przetargu wpłynęła tylko jedna oferta, która spełniała wszystkie wymogi. Ostatecznie 17 czerwca 2015 roku, do realizacji zostało wybrane konsorcjum Granity Skwara Group s.c. oraz ZKR Sp. z o.o.

Uroczystość odsłonięcia

Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce 27 września 2015 roku i odbyło się w kontekście Dnia Polskiego Państwa Podziemnego oraz 76. rocznicy utworzenia Służby Zwycięstwu Polski (27 września 1939 roku). Uroczystości rozpoczęły się o godzinie 10:00 na placu marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie, znajdującym się blisko Grobu Nieznanego Żołnierza. Uroczystości towarzyszyła żałobna msza św. z ceremoniałem wojskowym, której przewodniczył biskup polowy Wojska Polskiego, gen. bryg. Józef Guzdek. W swoim wystąpieniu biskup podkreślił, że mimo straty życia, żołnierze wyklęci odnieśli zwycięstwo nad zapomnieniem.

W wydarzeniu uczestniczyli także m.in. premier Ewa Kopacz, wicepremier i minister obrony narodowej Tomasz Siemoniak, minister kultury Małgorzata Omilanowska, szef KPRM Jacek Cichocki, sekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP Maciej Łopiński, wiceprezydent Warszawy Jarosław Jóźwiak, wojewoda mazowiecki Jacek Kozłowski, prezes IPN Łukasz Kamiński, oraz sekretarz ROPWiM Andrzej Kunert. Ciała pięciu zamordowanych, z których każde było udekorowane wstęgą Orderu Wojennego Virtuti Militari, zostały przewiezione w żałobnym kondukcie na „Łączkę”. O godzinie 12:30 nastąpiło oficjalne odsłonięcie pomnika.

Podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP Wojciech Kolarski odczytał list od prezydenta Andrzeja Dudy, który zauważył, że miejsce będące obiektem odsłonięcia stanowi symbol III Rzeczypospolitej, jako że przez blisko siedemdziesiąt lat spoczywały tu szczątki żołnierzy uczestniczących w ostatnim powstaniu: antykomunistycznym.

Premier Ewa Kopacz, w swoim wystąpieniu, podkreśliła, że „Żołnierze Wyklęci zapłacili za służbę Rzeczypospolitej cenę życia”. Jej słowa były przyjmowane z mieszanymi emocjami, towarzyszyły im gwizdy. Ceremonia zakończyła się złożeniem szczątków pomordowanych w Panteonie, apelem pamięci, salwą honorową i złożeniem kwiatów.

Pochowani w Panteonie

W 2012 roku rozpoczęto prace archeologiczno-ekshumacyjne w tzw. kwaterze „Ł” na cmentarzu Powązkowskim, przyczyniając się do odkrycia wielu tragicznych historii z przeszłości. Do momentu odsłonięcia pomnika, z tego miejsca ekshumowano 198 osób. Dnia 26 września 2012 roku, w wyniku współpracy z Pomorskim Uniwersytetem Medycznym w Szczecinie, ustanowiono Polską Bazę Genetyczną Ofiar Totalitaryzmów, co pozwoliło do dnia odsłonięcia pomnika na identyfikację 40 osób, których szczątki odnaleziono na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

W dniu 22 września 2015 roku, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa ogłosiła, iż podczas spotkania z Rodzinami Wyklętych Niezłomnych, które miało miejsce 16 września, podjęto ważne decyzje dotyczące ceremonii pogrzebowej. Jej kulminacyjnym punktem był uroczysty pogrzeb 35 z identyfikowanych ofiar, które miały miejsce 27 września na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie w obecności Andrzeja Dudy, Prezydenta RP.

Na dzień odsłonięcia pomnika pochowano wiele znakomitych postaci, w tym:

• Stanisław Abramowski „Bury”,
• Władysław Borowiec „Żbik”,
• por. Henryk Borowy-Borowski „Trzmiel”,
• Bolesław Budelewski „Pług”,
• por. Edmund Bukowski „Edmund”,
• mjr Jan Czeredys,
• por. Julian Czerwiakowski „Jurek”,
• Bolesław Częścik „Orlik”,
• mjr Hieronim Dekutowski „Zapora”,
• ppor. Adam Gajdek „Agata”,
• por. Stefan Głowacki „Smuga”,
• Marian Kaczmarek „Paweł”,
• ppłk Stanisław Kasznica „Maszkowski”,
• ppłk Aleksander Kita,
• mjr Bolesław Kontrym „Żmudzin”,
• por. Józef Kozłowski „Las”,
• Zygfryd Kuliński „Albin”,
• Stanisław Kutryb „Ryś”,
• kpt. Stanisław Łukasik „Ryś”,
• Józef Łukaszewicz „Kruk”,
• ppłk Antoni Olechnowicz „Pohorecki”,
• płk Marian Orlik,
• Roman Henryk Pawłowski „Henryk Orłowski”,
• por. Tadeusz Pelak „Junak”,
• ppor. pil. Edward Pytko,
• Karol Rakoczy „Bystry”,
• Eugeniusz Smoliński „Kazimierz Staniszewski”,
• kpr. pchor. Dionizy Sosnowski „Zbyszek”,
• por. Zygmunt Szymanowski „Jezierza”,
• mjr Ludwik Świder „Johann Puk”,
• kpt. Aleksander Tomaszewski „Al”,
• por. Edmund Tudruj „Mundek”,
• por. Wacław Walicki „Tesaro”,
• por. Arkadiusz Wasilewski „Biały”,
• Ryszard Widelski „Irydion”.

Warto zaznaczyć, że kolejne ofiary będą chowane w Panteonie w miarę ich ekshumacji i identyfikacji.

Tema to związana z kwestią upamiętnienia osób pochowanych w Panteonie Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

Kontrowersje

Panteon, jako miejsce uhonorowania żołnierzy wyklętych, stał się obiektem licznych kontrowersji, które zrodziły się w trakcie jego projektowania i realizacji. W marcu 2015 roku ogłoszono zwycięski projekt w konkursie na pomnik; jednak projekt ten został później zakwestionowany z powodu oskarżeń o plagiat. Architekci Leszek Maksyma Czaja, Izabela Tomczak i Piotr Kuflewski z Warszawy stworzyli koncepcję, która, zdaniem krytyków, zbytnio przypominała projekt krematorium w Sztokholmie z 2009 roku, autorstwa duńskich architektów. W efekcie, konkurs został unieważniony, a projekt wycofany.

Kolejne uwagi dotyczące podobieństwa do innych prac zgłosił Tadeusz Płużański, prezes Fundacji „Łączka”. Wskazał on, że zrealizowany projekt ma pewne cechy wspólne z Pomnikiem Pomordowanych Żydów Europy w Berlinie. Dodatkowo, autorzy koncepcji Muzeum Żołnierzy Wyklętych w Ostrołęce także zgłosili zastrzeżenia co do praw autorskich dotyczących projektu mauzoleum.

Płużański zwrócił także uwagę na to, że forma mauzoleum przypomina przechowalnię bagażu, przez co nie odzwierciedla tradycyjnego miejsca pochówku. W związku z tym, uważa on, że przestrzeń w pobliżu miejsca przeznaczonego na składanie hołdów oraz umieszczanie kwiatów czy zniczy zostałaby znacznie ograniczona. Dodatkowo, zauważył brak symboliki katolickiej oraz niewystarczający rozmiar krzyża znajdującego się na kolumnach, co czyni tę przestrzeń mniej osobistą i niewłaściwą dla duchowego wymiaru, a także pominięcie znaku Polski Walczącej, który jest dla wielu ważnym symbolem.

W dokumentacji przetargowej dodano także kontrowersyjny dokument, zatytułowany „Lista ofiar na elewację Panteonu.doc”. Zawierał on nazwiska 318 osób, które straciły życie w latach 1945–1955. Wśród wymienionych znajdowały się nie tylko nazwiska żołnierzy wyklętych, ale także zbrodniarzy wojennych, a nawet seryjnego mordercy Tadeusza Ołdaka. Taki dokument wywołał oburzenie wśród tych, którzy pragnęli godnego upamiętnienia ofiar. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w swoim oświadczeniu z 10 lipca 2015 roku próbowała wyjaśnić tę sytuację, mówiąc, że lista ta miała charakter techniczny i nie oznaczała, że wszystkie wymienione nazwiska będą znalazły się na budowanym pomniku.

Niektóre środowiska związane z Fundacją „Łączka” sugerowały opóźnienie odsłonięcia pomnika, aż do zidentyfikowania szczątków wszystkich pochowanych na Wojskowych Powązkach. Krytykę w tej sprawie wygłosiła Zofia Pilecka-Optułowicz, córka rotmistrza Witolda Pileckiego. W swoim liście otwartym do prezydenta Andrzeja Dudy wyraziła poparcie do odsłonięcia pomnika 27 września 2015 roku, argumentując, że nastąpi to po pierwszym etapie ekshumacji. Prezydent Duda również podkreślił, że zależy mu na jak najszybszym odsłonięciu Panteonu.

Warto zaznaczyć, że rodziny niektórych z zamordowanych ofiar podjęły decyzje o pochowaniu szczątków swoich bliskich w lokalizacjach oddalonych od Panteonu:

• por. Roman Groński „Żbik” został pochowany 25 września 2015 roku na cmentarzu w Gryfowie Śląskim,
• ppor. Jerzy Miatkowski „Zawada” czci swojego spoczynku szukał na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie,
• Witold Mieszkowski, syn kmdr. Stanisława Mieszkowskiego, podkreślił, iż pogrzeb jego ojca nastąpić może dopiero po odnalezieniu wszystkich szczątków,
• kmdr ppor. Zbigniew Przybyszewski znalazł swój spoczynek na Cmentarzu Komunalnym w Helu,
• mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka” został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach, w grobie swej córki Barbary.

Mimo kontrowersji, prace ekshumacyjne prowadzone przez dr Krzysztofa Szwagrzyka były i są niezwykle istotne dla Godnego upamiętnienia wyklętych. Ostatecznie, nie znalazł się on w gronie zaproszonych gości na uroczystościach z 27 września 2015 roku, w czasie gdy rodziny zidentyfikowanych ofiar zmagały się z dodatkowymi trudnościami związanymi z ich upamiętnieniem.

Ostatecznie jednak kontrowersji nie przejrzano w momencie, kiedy Stanisław Mieszkowski, Zbigniew Przybyszewski oraz kontradmirał Jerzy Staniewicz zostali pochowani na Cmentarzu Marynarki Wojennej w Gdyni-Oksywiu, w Kwaterze Pamięci.

---

Oceń: Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych

---