Elizeum w Warszawie

---

Historia

Budowla, która znana jest jako Elizeum, została stworzona w latach 1776–1778, opierając się na wizjach Szymona Bogumiła Zuga. Wyróżnia się ona centralnym planem, ograniczonym czterema półkolistymi niszami, a całość wieńczy kopuła, wewnętrznie zdobiona sztukaterią, która jednak nie dotrwała do naszych czasów. Warto odnotować, że kopuła ma imponującą rozpiętość wynoszącą 763 centymetry, a jej wysokość jest porównywalna. Centralna część budowli otoczona jest korytarzami na dwóch kondygnacjach, kryjącymi się pod sklepieniem kolebkowym. Wnętrze powinno być pierwotnie doświetlane przez okrągły otwór w sklepieniu, na którym znajdowała się latarnia o ośmiobocznym kształcie, przypominająca pawilon chiński. Obecnie w tym miejscu znajduje się jedynie mały, przypadkowy otwór, przez który prześwituje zaledwie niewielka smuga światła.

W przeszłości Elizeum dysponowało trzema wejściami. W opisie, który sporządził Zuga, możemy znaleźć szczegółowe informacje na temat ogrodu:

„Ogród […] choć przed siedmiu laty zaczęty, dotychczas nie jest jeszcze ukończony; wszakże są już niektóre piękne części całkowicie wykonane; takiemi są: grota i wodozbiory w skale kute, oraz kaskada, spadająca u stóp góry pokrytej dzikiem zaroślem i drzewami. Jeden z podziemnych chodników oświecony dostatecznie przez kilka z góry otworów, prowadzi po różnych zakrętach do drzwi, które się otwierają niespodzianie na podziemną salę należycie światłą, której ściany i kilka kolumn wspierające cztery wielkie wnęki z siedzeniami są z fałszywego marmuru i utrzymują banią pięknie i ozdobnie wyżłobioną z otworem u góry, oświecającym to podziemie. Ośm popiersi Cesarzów Rzymskich umieszczone są na wspornikach kolo ściany, a płaskorzeźby znajdują się nadedrzwiami. Przed tą grotą wyrobioną ze siuku i dość dobrze naśladującą naturę, znajduje się obszerna sadzawka z wyspą […]. Na wzgórzu znajduje się jeszcze wieża turecka czyli minaret ze wschodnimi krętemi wiodącymi na wierzchołek, a niedaleko zdtąd mały budynek w tymże smaku służący za kuchnię, z którego przejściem podziemnym można dostać się do salonu o którym wyżej wspomnieliśmy. U stóp góry pod wieżą jest jeszcze mały folwarczek. W ogólności zaś wszystkie te budowle miały połączyć z domem wielkim projektowanym, na który już potrzebny kamień sprowadzono; ale że zamiar ten nie przyszedł do skutku, budowy więc te nie mając żądnego z sobą związku, są tylko cząstkami oderwanemi, których istnienie zastanawia widza. Mimo to wysady tutejsze dobrze utrzymane służyły za przyjemną przechadzkę dla publiczności”.

Jednakże po krótkim czasie, w okresie swojej świetności, Elizeum zostało pozostawione bez właściciela, co doprowadziło do jego niewłaściwego użytkowania. Plądrowane i niszczone w XIX i XX wieku, przepadło w ruinie, stając się miejscem zapomnianym.

Stan obiektu

Obecnie wnętrze tego zabytku pozbawione jest jakiegokolwiek wystroju. Jedynymi pozostałościami dokonań przeszłości są odciski kasetonów w sklepieniu, fragmenty tynku w bocznym korytarzu, mające naśladować sztuczną skałę oraz niewielki fragment trójbarwnej polichromii na ścianie górnego korytarza. Cały obiekt jest w pilnej potrzebie kosztownego remontu, osuszenia, odkrycia zasypanych części oraz odpowiedniej izolacji. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków podjęło działania mające na celu przywrócenie Elizeum do wcześniejszej świetności. Wykonano szczegółową inwentaryzację oraz animację 3D prezentującą wnętrze budowli, dodatkowo zrealizowano wiele ekspertyz. Badania wykazały, że obiekt zmaga się z poważnym zawilgoceniem; w niektórych miejscach wilgotność cegły osiąga nawet 18–19%, co jest granicą dla tego materiału. Wilgotność powietrza także przekracza 90%. Mimo to, konstrukcja pozostaje stabilna, a na powierzchni murów nie stwierdzono głębokich pęknięć ani zarysowań mogących świadczyć o uszkodzeniach. Niemniej jednak tynki uległy niemal całkowitemu zniszczeniu. W trakcie prac odkrywkowych znaleziono kamienny pierścień z piaskowca o przekroju 36 x 20 cm, stanowiący cokół dla latarni doświetlającej obiekt. Budowla charakteryzuje się doskonałą akustyką.

Rewitalizacja

W 2008 roku zorganizowano warsztaty dla młodych architektów, podczas których zaprezentowano różne propozycje adaptacji Elizeum, co było początkiem dyskusji na ten temat. Architekci sugerowali różne przeznaczenia, takie jak restauracja, galeria, sala koncertowa, teatr czy łaźnia. Wśród pomysłów pojawiły się także koncepcje przywrócenia domku imama z minaretem, wiejskiej karczmy, oraz pawilonu chińskiego.

Wyniki warsztatów i publicznych dyskusji stanowiły podstawę dla rekomendacji konserwatorskich. Kluczowym celem jest zabezpieczenie obiektu, aby jak najwierniej oddać jego charakter historycznej budowli. Po remoncie Elizeum ma stać się miejscem otwartym dla turystów, z możliwością organizacji wystaw czasowych oraz kameralnych koncertów i innych wydarzeń kulturalnych. Budowla ma także znaczenie ekologiczne; stanowi ważne zimowisko dla nietoperzy, znajdując się na liście najważniejszych europejskich schronień dla tych ssaków, prowadzonej przez Porozumienie o Ochronie Populacji Europejskich Nietoperzy EUROBATS. W trosce o te zwierzęta na terenie Elizeum zamontowano budki lęgowe. W podziemnych partiach budynku pojawiły się też traszki zwyczajne. Każde działania renowacyjne muszą więc uwzględniać ochronę tych gatunków. W 2021 roku zakończono prace nad udrożnieniem górnego wejścia, co miało na celu poprawę wentylacji. Zainstalowano kratę oraz stalowe drzwi zamykane na zimę. Również w 2022 roku odkryto i zinwentaryzowano dodatkowe kanały wentylacyjne, jednak tylko cztery z dwunastu okazały się drożne, co również skutkowało ich zabezpieczeniem przed wpływem wód opadowych.

Obiektem zarządza Zarząd Zieleni m.st. Warszawy, a Elizeum otwierane jest dla zwiedzających podczas Nocy Muzeów oraz Europejskich Dni Dziedzictwa.

---

Oceń: Elizeum w Warszawie

---