Cmentarz Powstańców Warszawy

---

Historia

Pochowani na cmentarzu

Cmentarz Powstańców Warszawy, będący miejscem pamięci, jest także związany z tematem pochówków. Pierwsze ceremonie pogrzebowe miały miejsce już w listopadzie 1945 roku i kontynuowane były aż do wczesnych lat pięćdziesiątych. Jednym z najbardziej znaczących wydarzeń był pogrzeb, który odbył się 6 sierpnia 1946 roku. Wtedy to na Wolę przetransportowano 5.5 tony prochów, co odpowiadało 117 trumnom osób, które straciły życie na początku powstania warszawskiego. Wśród miejsc, z których pochodziły ofiary, znajdowały się tereny Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych znajdujące się przy Al. Ujazdowskie, siedziba Gestapo przy al. Szucha, jak również populacja Woli, szczególnie ci, którzy byli ofiarami masowego mordu znanego jako rzeź Woli.

Na cmentarzu znajdują się również inne ofiary okresu 1939-1945, między innymi żołnierze kampanii wrześniowej oraz osoby, które brały udział w walkach o Warszawę w 1945 roku. Nie można zapomnieć o Żydach zamordowanych w latach 1940-1943 na stadionie Skry przy ul. Okopowej, a także więźniach Pawiaka i lokalnych mieszkańcach.

Zgodnie z ewidencją cmentarną, na Cmentarzu Powstańców Warszawy spoczywa 104 105 osób, które poległy głównie w czasie powstania. Osoby te to przede wszystkim cywile, z których około 80% to anonimowi pochowani. Szacuje się, że wojska powstańcze pochowane na tym cmentarzu to około 8–10 tysięcy, a do 2014 roku udało się ustalić tożsamość około 3300 z nich.

Cmentarz ten stanowi największą nekropolię wojenną w kraju oraz jedną z największych w Europie.

Władze komunistyczne a cmentarz Powstańców Warszawy

Polityka władz Polski Ludowej przez wiele dekad była nieprzychylna idei powstania warszawskiego, co skutkowało brakiem oficjalnych odniesień do istnienia tego miejsca. W rezultacie, cmentarz był w stanie zaniedbania, a jego stan techniczny pozostawiał wiele do życzenia. Uroczystości rocznicowe były praktycznie nieobecne, a zakaz stawiania nagrobków został wprowadzony na podstawie zapowiedzi o planowanych pracach porządkowych.

Dalsze czasy ujawniły zdjęcia z lat 50-tych, które pokazują rodziny zmarłych, które starały się postawić nawet symboliczne krzyże dla swoich bliskich, jednak służby cmentarne były zobowiązane do ich usuwania.

W latach 60. XX wieku cmentarz został uporządkowany zgodnie z projektem Tadeusza Wyrzykowskiego, który bazował na koncepcjach Romualda Gutta i Aliny Scholtzówny z 1946 roku, dodając swoje własne pomysły. W tym samym czasie obszar nekropolii został znacząco zredukowany, a pierwotnie zajmowana powierzchnia wynosiła około 13,3 ha. Prace porządkowe doprowadziły do przesunięcia granicy do ul. Józefa Sowińskiego oraz zniszczenia wielu mogił, tym samym unicestwiając istniejące nagrobki.

Administracja cmentarza pozostawała formalnie pod zarządem władz miejskich, jednak później kontrolę nad miejscem przejął Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD), który decydował o treści napisów umieszczanych na pomnikach. Od końca lat 40. XX wieku wiele osób grzebano w bezimiennych grobach, a tożsamość zwłok była znana w przypadku mnożonych żołnierzy Armii Krajowej, a regulamin zabraniał samowolnego umieszczania inskrypcji na pomnikach aż do lat 90-tych.

Nie istniały również oznaczenia miejsca w terenie, a jedynie nieliczne informacje na temat cmentarza były ukryte wewnątrz niego. W latach 90. XX wieku, pod kurhanem umieszczona była tablica o kłamliwym sformułowaniu o cmentarzu, które nie oddawało faktycznego kontekstu historycznego.

W późniejszych latach, zauważalne stało się zaciemnienie faktycznej genezy pochówków oraz historii cmentarza.

Stan obecny

Aż do XXI wieku, miejsce to nie było posiadało wyraźnej symboliki związanej z powstaniem. Dopiero w 2001 roku na pomniku Polegli Niepokonani umieszczono znaki Polski Walczącej, znane jako kotwica.

W ostatnich latach środowiska kombatanckie podejmują starania o odpowiednie uczczenie pamięci tych, którzy zostali pochowani w tej szczególnej nekropolii (patrz: Pomniki i tablice pamiątkowe). Obecnie cmentarz ma status wojennej nekropolii i podlega opiece władz państwowych. W 1995 roku został wpisany do ewidencji zabytków, a następnie w 2012 roku do rejestru zabytków pod numerem A-1057. W ubiegłym roku, 27 lipca 2022, wzniesiono nowy krzyż przy kurhanie, a 2 października 2022 roku otwarto Izbę Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy, będącą oddziałem Muzeum Warszawy, która obejmuje dwa pawilony oraz Mur Pamięci poświęcony ofiarom powstania warszawskiego.

Wygląd cmentarza

Na terenie cmentarza Powstańców Warszawy dominują zbiorowe mogiły, gdyż jedynie nieliczne pojedyncze groby można tam zobaczyć. Zmarłych pochowano w 177 zbiorowych mogiłach oraz w kurhanie, w którym znajdują się prochy tysięcy osób. Kurhan, przy którym postawiono pomnik „Polegli Niepokonani” Kazimierza Gustawa Zemły, kryje w sobie około 12 ton prochów, co odpowiada ok. 50 tysiącom ofiar.

Plany niezrealizowane

W 1946 roku, na prośbę pułkownika Jana Mazurkiewicza ps. „Radosław”, Romuald Gutt wspólnie z Aliną Scholtz stworzyli koncepcję estetycznej organizacji cmentarza. Plan zakładał, że główną osią przestrzeni miałaby być szeroka aleja, biegnąca równolegle do ul. Wolskiej, od muru cmentarza Wolskiego przez kurhan aż do ul. Redutowej.

Największa z mogił miała być ozdobiona sarkofagiem, umieszczonym pod baldachimem opartym na czterech kolumnach. Projekt dotyczył również wydzielenia kwater dla grobów pojedynczych i zbiorowych, planując oddzielenie ich szpalerami drzew, a całość miała zostać otoczona parkanem z pnączami lub żywopłotem. Prace nad tym projektem rozpoczęto, lecz ostatecznie je przerwano, dostrzegając jako przyczynę zaniechania brak funduszy.

Stan do lat 60. XX w.

W ciągu kilkunastu lat cmentarz powstańców Warszawy został zaniedbany. Z planu Gutta i Scholtz zrealizowano jedynie Aleję Główną oraz kilka ścieżek, które wytyczono między kwaterami. W dawną gliniankę zamieniono na staw, a większość nagrobków miała jedynie nietrwały charakter. Nawet kurhan z prochami ofiar był skromnie oznaczony za pomocą prostego metalowego krzyża oraz kamiennej płyty z tablicą, na której umieszczono napis informujący o miejscu spoczynku tysięcy ludzi pomordowanych przez nazistów.

Stan od lat 60. XX do początku XXI w.

W latach 60. XX wieku, według projektu artysty rzeźbiarza Tadeusza Wyrzykowskiego, zaczęto przeprowadzać działania, które znacznie poprawiły wygląd cmentarza, chociaż napotkały kontrowersje, szczególnie w kręgach kombatanckich. Teren został obsadzony krzewami oraz drzewami, częściowo nawiązując do pierwotnych koncepcji Gutta i Scholtz. Wschodnią część cmentarza ograniczono ul. Józefa Sowińskiego, co doprowadziło do utworzenia skweru, a teraz znajdującego się tam parku Powstańców Warszawy.

Jednak kluczowym elementem transformacji było wprowadzenie jednolitych nagrobków, które przybrały formę pionowych, kamiennych płyt z symbolem Krzyża Grunwaldu, który był odznaczeniem nadawanym przez władze Polski Ludowej. Przypisany napis „Polegli w walce o wolność w Powstaniu Warszawskim 1944 r.” wzbudzał zastrzeżenia, uznawany za próbę przyswojenia idei powstania przez reżim komunistyczny. Nazwiska osób pochowanych były wymieniane tylko na nielicznych pomnikach, zaś w większości przypadków podawano jedynie liczby osób, często opisując jako „nieznane”.

W latach 70. miała miejsce renowacja mogiły zbiorowej, w której umieszczono prochy około 50 tysięcy ludzi, głównie zamordowanych i spalonych na Woli. Do 1972 roku nad komorą grobową stał metalowy krzyż, jednak w jego miejsce w 1973 roku wzniesiono pomnik „Polegli Niepokonani” zaprojektowany przez prof. Kazimierza Gustawa Zemłę. Krzyż powrócił dopiero w 2022 roku.

Od wprowadzenia zmian w latach 60. oraz 70. XX wieku, cmentarz nie został znacząco zmieniony. Pozostaje otwarty i dostępny dla osób zwiedzających. W 2004 roku ustawiono kamienny blok przy ulicy Wolskiej, informujący o cmentarzu i jego rozciągających się terenie.

Dzięki inicjatywom Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy, w 2012 roku rozpoczęto remont części nekropolii. Zmodernizowano nagrobki w wyznaczonych kwaterach oraz renowacji poddano pomniki znajdujące się wzdłuż muru cmentarza. Uporządkowano również teren od strony ul. Wolskiej oraz zmodernizowano chodniki i schody. Na teren wprowadzono nową bramę, zaprojektowaną przez Marek Moderau, a cały projekt finansowano z budżetów Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego oraz Urzędu Dzielnicy Wola.

Pomniki i tablice pamiątkowe na cmentarzu i w parku Powstańców Warszawy

Pomnik Polegli Niepokonani

Więcej informacji na temat tej struktury można znaleźć w osobnym artykule: Pomnik Polegli Niepokonani w Warszawie. Pomnik, który powstał w 1973 roku według projektu Kazimierza Gustawa Zemły, był pierwszym monumentalnym upamiętnieniem Powstania Warszawskiego.

Tablica na kurhanie

Na kurhanie umieszczono metalową tablicę informującą, że „w tym miejscu spoczywają prochy ponad 50 tysięcy Polaków, cywilnych mieszkańców Warszawy oraz żołnierzy Armii Krajowej”. Tablica wspomina o 117 trumnach z prochami, które zostały złożone tu 6 sierpnia 1946 roku, przywiezionych m.in. z: siedziby Gestapo w Al. Szucha, ul. Wolskiej, ul. Górczewskiej, parku Sowińskiego, a także z szpitala św. Stanisława. Tablica ta zamontowana została w zboczu kurhanu, przez co jest dość trudno dostrzegalna.

Krzyż przy kurhanie

Podczas obchodów pamięci, 27 lipca 2022 roku, z inicjatywy Wojewody Mazowieckiego, Fundacja Nie Zapomnij o Nas Powstańcach Warszawskich postawiła krzyż o wysokości około 6 metrów, symbolizujący ilość osób spoczywających na tym terenie. Na krzyżu umieszczono również 4000 małych krzyżyków, reprezentujących zidentyfikowane ofiary. Materiał użyty do budowy krzyża odnosi się do wykorzystanego pod ul. Górczewskiej 32, a jego autorem jest Marek Moderau.

Informacja o historii cmentarza

Kamienna, pionowa tablica została umieszczona przy kurhanie w latach XXI wieku. Umieszczono na niej tekst podkreślający powstańczą genezę cmentarza oraz kluczowe daty, w których odbywały się pochówki, liczby osób pochowanych oraz miejsca ekshumacji zwłok.

Krzyż-ołtarz

Na osi głównej alei, w roku 2004 z okazji 60. rocznicy wybuchu powstania, powstał kamienny ołtarz z krzyżem oraz emblematem Polski Walczącej. Inicjatywa ta była organizowana przez środowisko kombatanckie, zwłaszcza przez Światowy Związek Żołnierzy AK i Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy. Został zaprojektowany przez Tadeusza Wyrzykowskiego.

Tablica poświęcona harcerzom

W 2009 roku, przy głównej alei cmentarza, umieszczono kamienną tablicę ku czci harcerzy Szarych Szeregów, którzy zginęli w czasie II wojny światowej oraz Powstania Warszawskiego.

Wystawa Zachowajmy ich w pamięci

Od 2015 roku, w głównej alei parku Powstańców Warszawy organizowana jest wystawa plenerowa „Zachowajmy ich w pamięci”, zainicjowana przez Muzeum Powstania Warszawskiego. Prezentuje ona 93 podświetlane filary, na których znajduje się ponad 57 tysięcy nazwisk mieszkańców Warszawy, którzy polegli lub zaginęli w czasie powstania. Wystawie towarzyszy internetowa baza danych ofiar, która jest regularnie aktualizowana i rozszerzana przez Muzeum. Wystawa odbywa się co roku, od wiosny do jesieni.

Pomnik Matki

Na terenie parku znajduje się również pomnik Matki, odsłonięty w maju 2017 roku podczas obchodów Dnia Matki. Jego autor, Łukasz Krupski, stworzył rzeźbę przedstawiającą kobietę z całunem, zwróconą twarzą w kierunku nekropolii. Na postumencie umieszczono słowo „Matka” w różnych językach: polskim, rosyjskim, niemieckim i hebrajskim. Pomnik był inicjatywą Wandy Traczyk-Stawskiej ps. „Pączek”, uczestniczki Powstania Warszawskiego.

Korzenie Pamięci

Wschodnia część parku została zalesiona przez ponad 20 drzew, które są symbolami cyklicznej akcji „Korzenie Pamięci”, zapoczątkowanej w 2021 roku. Każde z drzew upamiętnia jednego powstańca, a na stojących obok tablicach można znaleźć dodatkowe informacje oraz kod QR, umożliwiający odsłuchanie historii danej osoby, nagranej przez jej potomków w ramach projektu. Akcje te są koordynowane przez Muzeum Powstania Warszawskiego.

Izba Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy

Izba składa się z dwóch pawilonów wystawienniczych, w których znajdują się różnorodne ekspozycje dotyczące historii cmentarza od 1945 roku, na czele z multimedialną instalacją projektu Krzysztofa Wodiczki. Tuż obok znajduje się Mur Pamięci, na którym umieszczono nazwiska ofiar Powstania Warszawskiego oraz egzekucji przeprowadzonych przez niemieckie siły. Budowa izby została sfinansowana przez m.st. Warszawę, a sama izba jest oddziałem Muzeum Warszawy.

---

Oceń: Cmentarz Powstańców Warszawy

---