Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie

---

Architektura budynku

„Budynek ten został zaprojektowany przez Zdzisława Mączeńskiego i doskonale wpisuje się w styl nazywany klasycyzmem redukcyjnym. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów tej monumentalnej budowli jest imponujący portyk, który zdobi podwójne filary i prowadzi do wejścia na dziedziniec. Wnętrze gmachu obejmuje również drugi wewnętrzny dziedziniec oraz dwa półzamknięte dziedzińce boczne, które razem tworzą charakterystyczny układ grzebieniowy; te ostatnie zostały obudowane później przez sąsiadujące budynki.

Architektura tego obiektu przywołuje skojarzenia z faszystowskimi Włochami, jednak jego wystrój oraz wyposażenie to w przeważającej mierze polska interpretacja stylu art déco, za którą stoi Wojciech Jastrzębowski. Na frontowym portyku widnieje godło państwowe, wyrzeźbiony orzeł, który podkreśla narodowy charakter tego miejsca. Nad wejściem znajdował się również napis Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, który niestety do dnia dzisiejszego nie przetrwał.”

Historia

Lata 1919-1927

W 1919 roku władze miejskie Warszawy ogłosiły konkurs, którego celem było przygotowanie planu zagospodarowania terenów Ujazdowa, Belwederu oraz okolicznych obszarów. Przewidywano, że lokalizacja ta stanie się siedzibą wielu instytucji użyteczności publicznej, takich jak Sejm, muzea czy rezydencje władz. Niemniej jednak, pomimo wyboru zwycięskiego projektu autorstwa Oskara Sosnowskiego, nie przystąpiono do jego realizacji. Przez następne lata podejmowano liczne dyskusje na temat przyszłości tego obszaru, które pozostawały jednak na etapie jedynie teoretycznych rozważań.

W 1923 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego otrzymało od wojska teren w rejonie pl. Na Rozdrożu, gdzie znajdowały się dawne koszary litewskie. W obliczu kryzysu gospodarczego zorganizowano wewnętrzny konkurs na projekt nowego gmachu. W maju 1925 roku wybrano wizję Zdzisława Mączeńskiego, który był naczelnikiem Wydziału Budownictwa Szkolnego oraz profesorem architektury. Mączęński nadzorował przygotowania do projektowania budynku, obejmującego trzy gmachy: główny budynek ministerstwa, gmach kuratorium oraz budynek mieszkalny. 22 września tego samego roku minister robót publicznych zatwierdził projekt.

Pod koniec grudnia 1926 roku ogłoszono regulamin publicznego konkursu na projekt budynku, który zaangażował 218 architektów. Nowy obiekt miał być miejscem pracy biur, bibliotek ministerialnych oraz pomieszczeń mieszkalnych. Przedłużający się termin składania prac, początkowo do 15 lutego 1927 roku, został na życzenie uczestników wydłużony do 28 lutego. W wyniku tego jury konkursowe, które oceniał 54 nadesłane projekty w dniach 3-6 marca, zdecydowało się na projekt Zdzisława Mączeńskiego. To było rozwinięcie pierwotnej koncepcji z 1925 roku, gdzie nowa wersja wprowadzała zmiany w planie budynku, który zaprojektowano na mniejszej działce. Budynek zyskał reprezentacyjną bramę wjazdową, dziedziniec oraz skrzydła biurowe.

Lata 1927–1930

Na początku czerwca 1927 roku Zdzisław Mączeński podpisał umowę z Okręgową Dyrekcją Robót Publicznych m.st. Warszawy, która dotyczyła sporządzenia projektu wykonawczego oraz nadzoru nad budową. Dzięki przetargowi, do realizacji wybrano Biuro Budowlane T. Czosnowski i Ska, a 28 czerwca odbyła się ceremonia wmurowania kamienia węgielnego. Prace trwały do 15 grudnia, gdy z powodu mrozów przerwano budowę. Wznowienie miało miejsce 27 marca 1928 roku, a w sierpniu osiągnięto statek surowy otwarty.

Ogłoszono kolejny przetarg, dotyczący drugiego etapu budowy, który trwał od końca roku 1928 do grudnia 1929. Problemy z materiałami i strajki robotników wstrzymały prace. W celu zredukowania kosztów, wprowadzono oszczędności, co obejmowało m.in. ograniczenie wykorzystania marmuru w wykończeniu wnętrz. W grudniu 1929 roku oceniono postępy budowy, przyjmując 31 marca 1930 roku jako datę planowanego ukończenia budynku, która nie została dotrzymana. Mimo to, już w maju biura Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przeniosły się do nowego gmachu, a reszta prac była zakończona jesienią tego samego roku.

Budynek, powstały w zaledwie trzy lata, charakteryzował się wysokim standardem materiałowym oraz klasyczną formą, uznawaną za przykład klasycyzmu redukcyjnego. W 1928 roku ogłoszono konkurs na projekt wnętrza budynku, który wygrał Wojciech Jastrzębowski. Jego studenci zaprojektowali wnętrza w stylu art déco. Natomiast jednym z artystów, który odpowiadał za projekt supraportu Architektura i Zoologia, był Stanisław Komaszewski w 1935 roku. Uroczystość poświęcenia budynku odbyła się w obecności premiera Walerego Sławka, ministra Sławomira Czerwińskiego oraz kardynała Aleksandra Kakowskiego.

Lata 1930–1939

Przed wybuchem II wojny światowej funkcje gmachu oraz układ pomieszczeń pozostały niezmienne. Na parterze ulokowane były: Departament Wyznań, Wydział Budżetowo-Rachunkowy, Kancelaria Główna oraz część Wydziału Organizacyjno-Programowego Departamentu Szkolnictwa Ogólnokształcącego. Na pierwszym piętrze znajdowały się gabinety ministra oraz podsekretarza stanu, sala posiedzeń i biura różnych wydziałów, takich jak Wydział Prezydialny i Wydział Budownictwa Szkolnego.

Na drugim piętrze zlokalizowany był cały Departament Szkolnictwa Ogólnokształcącego, natomiast na trzecim znajdowały się: Departament Nauki i Szkół Wyższych, Departament Szkolnictwa Zawodowego, Departament Sztuki oraz biblioteka ministerstwa z czytelnią pedagogiczną. W suterenach mieściły się pomieszczenia pomocnicze, takie jak Pracownia Oświaty Pozaszkolnej oraz magazyn materiałów.

Lata 1939–1944

Od 1 października 1939 roku budynek znalazł się w rękach IV Grupy Operacyjnej Policji Bezpieczeństwa, która przeprowadzała masowe aresztowania w Warszawie w ramach akcji „Intelligenzaktion”. Wkrótce potem, gmach stał się siedzibą Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Warszawie. W tym okresie budynek był dostosowywany do nowych potrzeb przez Niemców, którzy przekształcili część помещений w więzienie śledcze.

Przekształcano także zewnątrz budynku, wymieniając okna na ceglany mur, a w budynku zatrudniano około 300 funkcjonariuszy. Codziennie przesłuchiwano do 100 osób przetrzymywanych z aresztów. Więźniowie byli bezwzględnie traktowani, a wielu z nich nie przeżyło brutalnych przesłuchań. W czasie Powstania Warszawskiego, gmach był centrum, do którego przywożono ludność przetrzymywaną przez niemiecką policję. Zmniejszone osobne cele mieściły po 10 osób, gdzie czekano na śmierć, nie mając szans na ucieczkę, a wiele osób zostało zabitych na pobliskich podwórkach, np. obok gmachu Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych.

Na początku września 1944 roku, większość funkcjonariuszy Policji Bezpieczeństwa ewakuowała się do Sochaczewa, a pozostałe archiwa budynku zostały zniszczone, mimo że gmach sam nie uległ zniszczeniu.

Po 1945

Po zakończeniu II wojny światowej, budynek przy alei Szucha 25 (przemianowanej na aleję I Armii Wojska Polskiego) stał się siedzibą Ministerstwa Oświaty i Biura Kontroli Krajowej Rady Narodowej. W 1947 roku niektóre pomieszczenia zostały przebudowane na biura, a także zabezpieczono cele męczeństwa. Od września 1947 roku pozwolono zwiedzać pomieszczenia więzienne z czasów wojny. Mauzoleum Walki i Męczeństwa 1939-1945 zostało otwarte 18 kwietnia 1952 roku, gdzie można zobaczyć oryginalne korytarze i cele więzienne.

Osobny artykuł dostępny jest pod linkiem: Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie. W latach 50. XX wieku na frontowej ścianie budynku odsłonięto tablicę pamiątkową projektu Karola Tchorka. W 1973 roku gmach został wpisany do rejestru zabytków.

Obecnie budynek zachowuje reprezentacyjny charakter, a jego pierwotna funkcja nie uległa zmianie – wciąż jest użytkowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Pozostały oryginalny wystrój, a także wiele elementów artystycznych, co czyni go jednym z najlepiej zachowanych reprezentacyjnych wnętrz z okresu międzywojennego. W 2022 roku obiekt został uznany za pomnik historii.

---

Oceń: Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie

---