Jeremi Przybora

---

Życiorys

Jeremi Przybora, urodzony 12 grudnia 1915 w Warszawie, pochodził z rodziny o szlacheckich tradycjach. Jego ojciec nosił herb Syrokomla i był inżynierem-cukiernikiem, który prowadził fabrykę słodyczy oraz cukiernię „L. Lourse – cukiernie i fabryka czekolady w Warszawie”. Matka, Jadwiga, poświęcała się opiece nad domem. Przybora był najmłodszy z trojga dzieci Stefana Józefata Tołkaczewicza-Przybory (1875–1931) i Jadwigi Antoniny Przybory z d. Kozłowskiej (1879–1961), mając starszego brata Wiesława (1904–1936) oraz siostrę Halinę Zofię (1908–1988).

Od najmłodszych lat był on związany z kulturą. Jego imię nadano w hołdzie księciu Jeremiemu Wiśniowieckiemu, a drugie pochodziło od dziadka Stanisława Kozłowskiego. Jego chrzest miał miejsce w 1919 roku, a w dorosłym życiu Przybora przyjął postawę agnostyka, oddalając się od religii. W wieku dwóch lat jego rodzice zakończyli swoje małżeństwo, a ojciec związał się z Władysławą Adamską (1896–1956), z którą ożenił się na nowo w 1933 roku. Przez pierwsze lata życia Jeremi mieszkał z matką w Warszawie, a następnie w 1924 roku przeniósł się do Miedzynia Wielkiego do domu ojca i macochy, skąd po trzech latach powrócił do stolicy.

W swoim wykształceniu przyjął uczęszczanie do ewangelickiego Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie, które ukończył, a następnie kontynuował naukę w Szkole Nauk Politycznych oraz Szkole Głównej Handlowej, jak również na Uniwersytecie Warszawskim. Niestety, żadna z tych ścieżek edukacyjnych nie została przez niego zakończona.

W latach swojej młodości stał się redaktorem popularnego czasopisma literacko-artystycznego „Co Proszę?”, gdzie przedstawiał swoje humoreski. Jego styl wyróżniał się tym, że unikał wyśmiewania polityków, chociaż w trakcie stalinizmu zdołał subtelnie przemycać pozytywne odniesienia do władzy. Od zimy 1936 do lata 1937 mieszkał w Szczorsach, gdzie pełnił rolę korepetytora języka polskiego dla hrabiego Sieroży Chreptowicza-Butieniewa, ucząc go także po powrocie do Warszawy.

Z dniem wybuchu II wojny światowej Jeremi Przybora objął stanowisko spikera w warszawskim oddziale Polskiego Radia (Warszawa II). Na antenie wygłosił komunikat pożegnalny w wersji angielskiej przed wkroczeniem Niemców do Warszawy 30 września. W trakcie powstania warszawskiego prowadził audycje w cywilnej stacji Polskiego Radia, która zainaugurowała swoją działalność 9 sierpnia. Razem z Józefem Małgorzewskim i Marią Spticzyńską wygłosił anglojęzyczną wersję mowy pożegnalnej przed przekazaniem Warszawy II w ręce niemieckie. W czasie wojny pełnił również funkcję pomocnika referenta w Wydziale Inspekcji Handlowej Zarządu Miejskiego oraz współprowadził sklep. W sierpniu 1944 roku rozpoczął działalność w podziemnym oddziale Polskiego Radia w Warszawie

Będąc żołnierzem Armii Krajowej, Przybora występował pod pseudonimem „Doman”. Po wojnie kontynuował pracę w Rozgłośni Pomorskiej Polskiego Radia w Bydgoszczy, gdzie zadebiutował jako autor tekstów do cyklu audycji satyrycznych „Pokrzywy nad Brdą”. W latach 1947–1957 był aktywnym członkiem Polskiej Partii Robotniczej oraz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Po powrocie do Warszawy w czerwcu 1948 roku, Jeremi Przybora związał się z rozrywką, tworząc autorski Radiowy Teatrzyk „Eterek” przez kolejną dekadę. W 1948 roku wznowił współpracę z Jerzym Wasowskim, z którym wspólnie pisał teksty. Na początku lat 50. awansował na lektora i redaktora Polskiej Kroniki Filmowej. W tym samym okresie dołączył do Związku Artystów Scen Polskich.

W październiku 1955 roku zadebiutował na scenie z Jerzym Wasowskim, wystawiając radziecką komedię „Studencka miłość”, a rok później stworzony przez nich spektakl „Deszczowe impresje” zdobył popularność. Przybora był stałym pracownikiem Teatru Polskiego Radia, a w 1957 roku otrzymał posadę reżysera w Redakcji Satyry i Humoru. Jego książka pt. „Spacerek przez Eterek” ukazała się w tym okresie, a także współtworzył scenariusz komedii muzycznej „Ewa chce spać” (1958).

W 1958 roku, wspólnie z Jerzym Wasowskim, stworzył Kabaret Starszych Panów. Przybora był również scenarzystą filmu „Upał” (1964), który nie zdobył uznania wśród krytyków, jednak przyczynił się do sukcesu piosenki „Kaziu, zakochaj się!”, będącej jego autorstwa. W kolejnych latach pisał teksty dla takich artystów, jak Maria Koterbska („To będzie miłość nieduża”, „Domino” i „Nie mówmy, że to miłość”) oraz dla Anny Marii Jopek i Marcina Kydryńskiego („Najcichszy tekst”).

W 1966 roku zakończył działalność Kabaretu Starszych Panów, a także wyreżyserował „Jedzcie stokrotki” – spektakl, który przyjął się chłodno. W tym czasie zaczyna nową pracę jako starszy redaktor Działu Rozrywki i Muzyki w Telewizji oraz wymyślił program „Divertimenta”. W latach 60. zrealizował również słuchowiska „Tryptyki” oraz „Listy z podróży”, a jego teksty ukazywały się w „Szpilkach”. W 1968 roku przyznano mu Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, a w 1970 roku program „Ścigana” miał swoją premierę.

W 1974 roku Przybora został uhonorowany Złotym Mikrofonem, a rok później otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski. W 1976 roku wystąpił wspólnie z Jerzym Wasowskim w telewizyjnym programie „Pani X przeprasza”, a następnie w kryminalnych opowieściach „Definitywny upadek prezesa” oraz „Departament Trzynasty”, które powstały w ramach cyklu „Teatr Nieduży”. W 1978 roku zrealizowali wywiad „Rozmowy z uśmiechem” i stworzyli „Kabaret Jeszcze Starszych Panów”, funkcjonujący przez kolejne dwa lata. W 1979 roku Przybora został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Również w latach 70. współtworzył kilkanaście piosenek do kukiełkowego spektaklu „Taffy”.

W 1989 roku na 26. Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu odebrał Grand Prix oraz nagrody za całokształt twórczości. Dwa lata później ukazała się jego autobiografia pt. „Autoportret z piosenką”, a w 1995 roku zdobył Diamentowy Mikrofon jako uznanie dla wybitnych twórców. W latach 90. wydał również trzytomową autobiografię „Memuary” i gościł w programie Wojciecha Manna oraz Krzysztofa Materny, w którym pisał felietony.

Współpracował także z Wydawnictwem Egmont, przygotowując streszczenia bajek od Disney Animation Studios. Premiera polskiej wersji musicalu „Piotruś Pan” miała miejsce w lutym 2000 roku w Teatrze Muzycznym „Roma”, w reżyserii Janusza Józefowicza, z muzyką Janusza Stokłosy i librettem autorstwa Przybory.

Pod koniec swojego życia, w czasie walki z zakrzepicą i zdiagnozowanym czerniakiem, udzielił wywiadu Grzegorzowi Turnauowi, który ukazał się w „Tygodniku Powszechnym”. Zmarł 4 marca 2004 roku około godziny 1:00 wskutek ustania akcji serca. Po uroczystości pogrzebowej 20 marca, która miała miejsce w kościele ewangelicko-reformowanym, został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym (kwatera N-2-23).

Życie prywatne

Jeremi Przybora, znany nie tylko z twórczości artystycznej, prowadził także barwne życie prywatne. 15 września 1939 roku wziął ślub z piosenkarką Marią Burską (1910–2009), z którą doczekał się córki Martą (ur. 1943). Ich małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1958 roku, choć formalnie rozpadło się siedem lat wcześniej.

Po rozstaniu z Marią, Przybora ożenił się w latach 1958–1968 z Jadwigą Berens (1919–1977), redaktorką radiową, z którą miał syna Jana Konstantego (ur. 1956), który odniósł sukces w branży reklamy. W jego życiu znajdowały się także inne ważne kobiety. Był w związkach z Zofią Żuchowską, a także z piosenkarką Marią Koterbską, aktorką Krystyną Walczakówną oraz aktorką Barbarą Wrzesińską. Ponadto, Przybora miał także bliskie relacje z poetką Agnieszką Osiecką.

W życiu osobistym artysty ważnym momentem okazał się listopad 1968 roku, kiedy to poślubił scenografkę Alicję Wirth (1926–2000), co przypieczętowało jedną z jego najważniejszych relacji.

Twórczość

Jeremi Przybora, znamienity twórca polskiej sceny artystycznej, pozostawił po sobie bogaty zbiór dzieł, które do dziś wzbudzają zainteresowanie i podziw. Jego twórczość obejmowała nie tylko kabaret, ale również literaturę oraz muzykę.

• Gburlet (W tym szaleństwie jest metoda, Kabaret „Stodoła”) (1957),
• Spacerek przez „Eterek” (1957),
• Listy z podróży (1964),
• Baśnie Szeherezadka (1966),
• Listy z podróży. Poczta druga (1969),
• Kabaret Starszych Panów. Wybór (1970),
• Miłość do magister Biodrowicz (1972),
• Kabaret Starszych Panów. Wybór drugi (1973),
• Dziecko Szczęścia. Listy z Podróży. Poczta trzecia (1975),
• Divertimento (1976),
• Mieszanka firmowa (1977),
• Uwiedziony (1978),
• Ciociu, przestrasz wujka (1979),
• Kabaret jeszcze Starszych Panów (1980),
• Teatr Nieduży (1980),
• Piosenki, które śpiewałem sam lub z Przyjacielem (1990),
• Piosenki, które śpiewali inni (1991),
• Autoportret z piosenką (1992),
• Nieszczęśliwy wypadek podczas wniebowzięcia (1994),
• Przymknięte oko opaczności. Memuarów cz. I (1994),
• Kabaret Starszych Panów I (1995),
• Przymknięte oko opaczności. Memuarów cz. II (1998),
• Zdążyć z happy endem. Memuarów cz. III (1998),
• …słówko rymowane jak co roku (2000),
• Piotruś Pan – libretto musicalu (2001),
• Piosenki prawie wszystkie (2001),
• Przymknięte oko opaczności (2004).

Każde z tych dzieł odkrywa niezwykły talent Przybory do łączenia różnorodnych form artystycznych, tworząc unikalne kompozycje. Jego wkład w polską kulturę jest nieoceniony i nadal inspiruje kolejne pokolenia artystów.

Nagrody i wyróżnienia

Jeremi Przybora, znany z niezwykłego dorobku artystycznego, został uhonorowany szeregiem prestiżowych nagród i wyróżnień, które świadczą o jego wkładzie w polską kulturę.

• nagroda Ministra Kultury i Sztuki III st. za twórczość radiowo-telewizyjną w 1973 roku,
• złoty Mikrofon, również przyznany w 1973 roku,
• diamentowy Mikrofon, który otrzymał w 1995 roku,
• tytuł Honorowego Starosty Kutnowskiego, nadany mu w 1995 roku,
• krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, przyznany „za wybitne zasługi dla kultury polskiej, za osiągnięcia w twórczości artystycznej i pracy literackiej” w 1997 roku.

Upamiętnienie

W 2003 roku powstała Polska Szkoła Sobotnia im. Jeremiego Przybory, z siedzibą w Welwyn Garden City, Wielka Brytania. To znaczący krok w upamiętnieniu artysty oraz w kultywowaniu jego dziedzictwa wśród polskiej społeczności za granicą.

Od 2005 roku w Kutnie organizowany jest doroczny Ogólnopolski Konkurs Piosenek Jeremiego Przybory pod nazwą „Stacja Kutno”. To wydarzenie przyciąga miłośników jego twórczości, oferując możliwość zaprezentowania utworów oraz przypomnienia o niezatartej spuściźnie artysty.

W grudniu 2013 roku, w Bydgoszczy, zainaugurowano kino „Jeremi”, które nosi imię legendarnego twórcy. Dwa lata później, na Alei Ossolińskich, posadzono symboliczne drzewo oraz odsłonięto pamiątkową tablicę. Napis głosi: „Dąb Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego, twórców Kabaretu Starszych Panów, posadzony w 100. rocznicę urodzin Jeremiego Przybory”. To wyjątkowy sposób, aby uczcić pamięć o tych wybitnych artystach.

W dniu 23 kwietnia 2020 roku w Białobrzegach oddano do użytku ławeczkę pomnikową z wizerunkiem Przybory. Jest to kolejny element twórczego dziedzictwa, który pozwala mieszkańcom oraz turystom na oddanie hołdu wielkiemu artyście.

Odniesienia w kulturze

W latach 1979–1981 na antenie pojawiał się program Magdy Umer pod tytułem „Zwierzenia przy fortepianie”, który w szczególny sposób honorował twórczość Jeremiego Przybory.

W 2000 roku zespół Kukiz i Piersi wypuścił album noszący tytuł Pieśni ojczyźniane, na którym znalazła się piosenka „Żywot staruszka”. Utwór ten był oparty na słowach Jeremiego Przybory oraz muzyce Jerzego Wasowskiego, nawiązując do ich niepowtarzalnego stylu.

Na podstawie dzieł Przybory i Wasowskiego stworzono spektakl „Zimy żal”, w reżyserii Magdy Umer, który przyciągnął uwagę widzów swoją oryginalnością.

Rok 2004 był czasem, kiedy Grzegorz Turnau wydał album „Cafe Sułtan”, zawierający kompozycje inspirowane twórczością Przybory. Równocześnie Janusz Szrom zaprezentował jazzową grupę Straszni Panowie Trzej, która wydała album z piosenkami z Kabaretu Starszych Panów w jazzowym opracowaniu.

W 2010 roku duet Maciej Maleńczuk oraz Paweł Kukiz stworzył album „Starszi Panowie”, w skład którego weszło 11 utworów znanych z Kabaretu Starszych Panów. Na płycie mieli zaszczyt wystąpić również Kayah, Renata Przemyk oraz Ewelina Flinta, dodając jej wyjątkowego charakteru.

Wrzesień 2010 przyniósł nową publikację – tom korespondencji między Przyborą a Agnieszką Osiecką, dokumentujący ich relację z lat 1964–1966. Książka nosiła tytuł „Agnieszki Osieckiej i Jeremiego Przybory listy na wyczerpanym papierze” (ISBN 978-83-268-0078-8), a jej publikacja została zrealizowana z zgodą Konstantego Przybory oraz Agaty Passent, córki Osieckiej.

8 grudnia 2011 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety poświęcone Jerzemu Przyborze i Jerzemu Wasowskiemu, w tym:

• 10 zł – srebrna moneta wykonana stemplem lustrzanym,
• 10 zł – srebrna moneta w formie kwadratu,
• 2 zł – moneta w stopie Nordic Gold, wykonana stemplem zwykłym.

Zainspirowani listami miłosnymi Przybory i Osieckiej, w Teatrze Polskim w Warszawie powstał spektakl „Listy na wyczerpanym papierze” w reżyserii Leny Frankiewicz, którego premiera miała miejsce 26 września 2013 roku.

W 2014 roku zespół Straszni Panowie Trzej wydał swój drugi album „Straszni Panowie Trzej II”, który poświęcony był utworom autorstwa Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego.

Warto również wspomnieć, że Jeremi Przybora był postacią znaczącą w serialu „Osiecka”, gdzie zagrał go Grzegorz Małecki.

Piosenki z tekstami Jeremiego Przybory (wybór)

Jeremi Przybora jest znany z wielu niezapomnianych piosenek, które są jeszcze dziś wykonywane przez różnych artystów. Oto wybrane utwory, w których teksty igorają się z talentem Przybory.

• „Antonina” (muzyka Wojciech Gąssowski, wykonywana przez Test),
• „Deszcz” (muzyka Jerzy Wasowski, w wykonaniu Mari Koterbskiej),
• „Ja dla pana czasu nie mam” (muzyka Jerzy Wasowski; z repertuaru Hanny Banaszak),
• „Jak pan mógł” (muzyka Jerzy Wasowski; z repertuaru Hanny Banaszak),
• „Nie mówimy, że to miłość” (muzyka Camillo Bargoni, Al Stillman; w wykonaniu Mari Koterbskiej),
• „Panienka z temperamentem” (muzyka Jerzy Wasowski; z repertuaru Hanny Banaszak, Magdy Umer, Anny Marii Jopek),
• „Ja pana z sobą zabiorę” (muzyka Jerzy Wasowski; z repertuaru Kaliny Jędrusik oraz Magdy Umer).

Te piękne kompozycje to tylko niektóre z wielu, które na stałe wpisały się w polską kulturę muzyczną, ukazując wyjątkowy talent Jeremiego Przybory.

---

Oceń: Jeremi Przybora

---