Helena Syrkus

---

Życiorys

Helena Syrkus przyszła na świat w rodzinie Izaaka (Ignacego) Eliasberga (1860–1929), który miał znaczący wpływ na warszawskie życie społeczne jako doktor w Szpitalu Dziecięcym Bersohnów i Baumanów oraz prezes towarzystwa „Pomoc dla Sierot”. Jego bliskie związki z Januszem Korczakiem oraz Stelli z Bernsteinów (1879–1963), nauczycielką, próbują dotknąć jej wczesnych lat. Helena miała trzy siostry: Irenę (późniejsza Wilczyńska, 1902–1980), Annę (1905–1943) i Martę (po mężu Heyman, 1909–1998).

W okresie do 1935 roku w swoich publikacjach prasowych posługiwała się pseudonimem Niemirowska. Edukację rozpoczęła w domu, a w latach 1908-1911 uczyła się w szkole Szalayowej. Od września 1912 roku uczęszczała do ośmioklasowej szkoły handlowej prowadzonej przez Anielę Werecką, którą ukończyła w czerwcu 1918. W latach 1918, 1920-1922 studiowała na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, a w trakcie pierwszych lat po wojnie pracowała w szpitalu oraz kantynie (1918-1920).

W latach 1920-1921 pobierała lekcje rysunku u Romana Kramsztyka. Od 1923 roku brała udział w zajęciach na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Władała wieloma językami, w tym francuskim, niemieckim, rosyjskim i angielskim, a także końcowo łaciną, bułgarskim i włoskim.

W latach 1922-1927 Helena angażowała się w tłumaczenie literatury pięknej, co zaowocowało wydaniem jej przekładów, takich jak Tajemnica krwi Anatole’a France’a, Puk Rudyarda Kiplinga oraz Paciorki Anny Achmatowej. Tłumaczenia poezji, w tym dzieł Guillaume’a Apollinaire’a, Rainera Marii Rilkego, Jana Lechonia, Juliana Tuwima oraz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, były jejWszechobecne do końca życia.

W 1926 roku, wraz z Szymonem Syrkusem, Barbarą oraz Stanisławem Brukalskim, Bohdanem Lachertem i Józefem Szanajcą, założyła grupę twórczą Praesens, gdzie w latach 1925-1929 pełniła funkcję sekretarza. 14 lipca 1927 roku wzięła ślub z Szymonem Syrkusem w kościele św. Anny w Krynkach, a od 1930 roku współtworzyła wszystkie jego projekty.

Rok 1928 przyniósł grupie Praesens status polskiej sekcji Congrès international d’architecture moderne (CIAM). Helena miała tu okazję wziąć udział w czwartej konferencji CIAM w 1933 roku na pokładzie transatlantyku S.S. Patris II w drodze z Marsylii do Aten. W 1934 roku udała się do Zurychu na pogłębienie wiedzy o konstrukcjach budowlanych pod czujnym okiem Karla Mosera.

Podczas okupacji niemieckiej Helena i jej mąż uczestniczyli w konspiracyjnej Pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej (PAU), działającej w ramach struktury Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego. Współpracę z Polską Partią Robotniczą rozpoczęła w styczniu 1942 roku, a w marcu 1944 roku wstąpiła do niej, wprowadzona przez Bolesława Bieruta, przyszłego prezydenta. Po upadku powstania warszawskiego przebywała w obozie w Pruszkowie, skąd zdołała uciec do Końskich i Krakowa. Aresztowana 7 stycznia 1945 roku trafiła do obozu Lindenruh pod Wrocławiem, następnie do samego Wrocławia, gdzie spędziła okres oblężenia miasta.

W maju 1945 roku wróciła do Warszawy i zaczęła pracować w Wydziale Propagandy Biura Odbudowy Stolicy. W 1946 roku objęła stanowisko sekretarza generalnego Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy. Tytuł inżyniera architekta uzyskała w 1948 roku na podstawie ustawy uprawniającej do nadawania stopnia inżyniera osobom z odpowiednią wiedzą techniczną. W latach 1948-1955 pełniła również funkcję jednego z wiceprezesów CIAM, a w 1955 roku została profesorem na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej.

Helena aktywnie uczestniczyła w organizacji Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu w 1948 roku, gdzie gościła Pabla Picassa. Jednakże w czerwcu 1949 roku, podczas Krajowej Partyjnej Narady Architektów, w czasach stalinizmu, jej i jej męża działalność poniosła krytykę za dotychczasowe osiągnięcia oraz zagraniczne kontakty. Ostatecznie złożyli samokrytykę, co spowodowało, że Helena stała się persona non grata w środowisku CIAM.

W okresie PRL krytykowała panujący styl architektury, wskazując na niefunkcjonalne bloki mieszkalne, które miały małe mieszkania oraz nieodpowiednią gęstość zabudowy, a także stosowanie ogromnych płyt jako wyłącznej technologii budowlanej. Od lat 30. aż do 70. XX wieku utrzymywała bliskie kontakty z architektem Bauhausu, Walterem Gropiusem.

23 sierpnia 1980 roku, Helena Syrkus dołączyła do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów, który apelował do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi pracownikami. Ostatecznie zmarła w Warszawie i została pochowana na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera C2-11-6).

Twórczość

Helena Syrkus, realizując swoje lewicowe poglądy społeczne, z pasją zaangażowała się w projektowanie osiedli mieszkaniowych dla Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W latach 1931–1935, wspólnie z mężem, zrealizowała osiedle mieszkaniowe na Rakowcu przy ulicy Pruszkowskiej. To twórcze małżeństwo skonstruowało również ciąg domów przy ul. Kwarcowej na osiedlu Rogi w Łodzi w latach 1935–1936.

W 1939 roku, zrealizowała luksusową, modernistyczną kamienicę mieszkalną, która znajduje się przy ul. Jaworzyńskiej 6 w Warszawie i została stworzona zgodnie z pięcioma zasadami architektury nowoczesnej Le Corbusiera. Po II wojnie światowej, Syrkusowie osiągnęli znaczący sukces, budując awangardowe, funkcjonalistyczne osiedle Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Kole w Warszawie, którego realizacja rozpoczęła się w 1947 roku.

Te bloki mieszkalne charakteryzują się nowatorską formą, wyróżniającą się na tle otoczenia dzięki zastosowaniu słupów (fr. pilotis), które unoszą budynki nad ziemią. Dzięki temu, krajobraz bogaty w zieleń pozostaje nienaruszony. Mieszkania, które zaprojektowano w tym osiedlu, są funkcjonalne, z licznymi rozwiązaniami takimi jak dwustronne układy, loggie oraz widne kuchnie, łazienki i przedpokoje.

Podczas budowy zastosowano innowacyjne materiały, w tym bloki pianobetonu z betonową warstwą licową, co stanowiło technologiczną nowość tamtych czasów. Ciekawostką jest fakt, że w 1948 roku osiedle to odwiedził słynny artysta Pablo Picasso, który na zaproszenie Syrkusów namalował Syrenkę z młotkiem zamiast miecza w jednym z bloków na ulicy Sitnika.

W tym samym duchu projektowali również osiedle na warszawskiej Pradze. Helena Syrkus była również autorką licznych prac, w tym:

• Ku idei osiedla społecznego, 1925–1975, Warszawa 1976,
• Społeczne cele urbanizacji. Człowiek i środowisko, Warszawa 1984.

Odznaczenia

Helena Syrkus, wybitna postać w historii Polski, otrzymała szereg znaczących odznaczeń, które świadczą o jej wkładzie w rozwój kraju. Poniżej przedstawiamy listę jej wyróżnień:

• Medal 30-lecia Polski Ludowej, przyznany w 1974 roku,
• Medal 10-lecia Polski Ludowej, otrzymany 19 stycznia 1955 roku,
• Złota Odznaka Stowarzyszenia Architektów RP, przyznana w 1955 roku.

Upamiętnienie

W sercu Warszawy, na ulicy Stalowej, znajduje się tablica upamiętniająca Helenę Syrkus oraz jej męża Szymona. Obiekt ten, wmurowany w chodnik, został odsłonięty w 2017 roku i stanowi pamiątkę dla przyszłych pokoleń.

---

Oceń: Helena Syrkus

---