Plac Grzybowski w Warszawie

---

Historia

XVII – XIX wiek

Historia placu Grzybowskiego sięga XVII wieku, kiedy to był on jedynie niezabudowaną przestrzenią, leżącą na skrzyżowaniu dróg prowadzących do Zamku Ujazdowskiego, wsi Służewiec oraz Starego Miasta. Od połowy XVII stulecia miejsce to zaczęło pełnić rolę placu targowego w nowo powstałej jurydyce, nazwanej imieniem właściciela – Jana Grzybowskiego. W latach 1786-87 na placu zrealizowano budowę ratusza Grzybowa według koncepcji architektonicznej Karola Schütza.

W roku 1791 plac został administracyjnie włączony do Warszawy. W budynku ratusza, w latach 1809-30, mieściło się więzienie. Po rozbiórce ratusza na jego miejscu stworzono targ zbożowy, który funkcjonował do końca XIX wieku. W międzyczasie, od roku 1815, plac został otoczony klasycystycznymi kamienicami, które wykonały znane postacie architektury takie jak Antonio Corazzi i Fryderyk Albert Lessel. Ulice wychodzące z placu uzyskały podobny styl architektoniczny, co doprowadziło do nadania mu nazwy Rynek Grzybowski od 1830 roku.

W drugiej połowie XIX wieku plac zyskał nowy charakter, głównie dzięki budowie kościoła Wszystkich Świętych, którego projektantem był Henryk Marconi. Budowa trwała ponad trzy dekady, a uroczystość jego zakończenia miała miejsce w 1895 roku. W związku z tą inwestycją istniejące na placu targowisko przeniesiono na plac Kercelego.

29 października 1863 roku, podczas powstania styczniowego, miała miejsce na placu egzekucja powstańców, w tym dorożkarza Franciszka Trzaski oraz trzech innych. Niezapomnianym wydarzeniem było również wystąpienie 13 listopada 1904 roku, kiedy to Organizacja Bojowa Polskiej Partii Socjalistycznej zorganizowała demonstrację, która zakończyła się brutalnymi starciami z policją i wojskiem. Liczba ofiar sięgnęła 11 zabitych, w tym 4 kobiety i 2 dzieci, a ponad 40 osób zostało ciężko rannych.

W latach późniejszych, od końca XIX wieku, plac stał się miejscem zamieszkania dla społeczności żydowskiej oraz lokalizacji wielu małych sklepów oferujących wyroby żelazne. W 1879 roku przebito ulicę Próżną, a jej zakończenie obudowano stylowymi kamienicami autorstwa Franciszka Braumana i Majera Wolanowskiego. W 1910 roku w tym miejscu również powstał nowy, secesyjny budynek, który swoim wyglądem zdobił plac, a dwa cebulaste hełmy odmieniały dotychczasową architekturę.

Na placu działała także pętla linii konnej, zapewniającej transport do warszawskich dworców, która z czasem uległa modernizacji na tramwaje konne, a później elektryczne. W 1855 roku zrealizowano wodociąg warszawski według projektu Henryka Marconiego, a przy kościele powstała ozdobna studnia. Zakupy na placu rozkwitły, a podczas reorganizacji w 1897 roku, targowisko przeniesiono, a całość placu uporządkowano, tworzając estetyczny skwer z kostką bazaltową.

1939–1945

Na początku września 1939 roku plac Grzybowski oraz jego okolice padły ofiarą bombardowań, co zniszczyło kilka budynków, w tym domy numer 7 i 8. Już w listopadzie 1940 roku miejsce to stało się częścią warszawskiego getta; przy ulicy Granicznej wzniesiono mur, oddzielający jego teren od części aryjskiej. W marcu 1941 roku, granice getta zostały zmienione, co wpłynęło na życie jego mieszkańców. Kościół Wszystkich Świętych został przekazany Żydom, którzy byli zasymilowani przed wojną.

W letnich miesiącach 1942 roku miała miejsce tragiczna akcja deportacyjna, w której większość mieszkańców getta została wywieziona do obozu w Treblince. Po zlikwidowaniu tzw. małego getta, na placu i w pobliskich ulicach zamieszkali Polacy. W czasie powstania warszawskiego w 1944 roku, dwa budynki i kościół uległy uszkodzeniu, a po stłumieniu powstania, Niemcy zniszczyli zachodnią pierzeję placu, w tym synagogę Arona Serdynera.

Plac po 1945

Po zakończeniu II wojny światowej, plac Grzybowski przyjął rolę kluczowego ośrodka handlowego, skoncentrowanego na materiałach instalacyjnych oraz budowlanych. Początkowe plany jego odbudowy przewidywały przywrócenie historycznego kształtu, by utworzyć enklawę przedwojennej zabudowy, jednak ostatecznie zdecydowano się na jedynie częściową rekonstrukcję, łącznie z zachowaniem kościoła.

Chociaż plan był ambitny, nie zrealizowano go w całości. Ulica Próżna przetrwała jako jedyna enklawa z zachowaną przedwojenną zabudową. Po roku 1962, stara architektura ulicy Bagno została wyburzona, a na jej miejscu powstały nowe bloki osiedla Grzybów. W latach 1966-67 zaś, na miejscu dwóch kamienic zachodniej pierzei placu, wzniesiono późnomodernistyczny gmach Teatru Żydowskiego.

Localizacja synagogi nie została zrekonstruowana, a w jej miejscu od 2014 roku znajduje się 44-piętrowy wieżowiec Cosmopolitan. Na środku placu natomiast, upamiętniono pomnikiem Broń Polski Podziemnej. Zakładano również, że linia tramwajowa z czasem zostanie całkowicie zlikwidowana, a fragment torowiska jest już tylko minionym świadectwem.

Mimo tego, że plac przeszedł szereg zmian i modernizacji, małe sklepiki przetrwały, kontynuując tradycję handlu żelaznymi produktami. W grudniu 1993 roku w centralnej części placu stanął głaz z napisem upamiętniającym pierwszą zbrojną demonstrację robotniczą PPS. W 2007 roku na placu zainstalowano projekt Dotleniacz stworzony przez Joannę Rajkowską, mający na celu poprawę jakości powietrza.

W latach 2009-2011 przeprowadzono kompleksową przebudowę placu Grzybowskiego, a jego środkowa część uzyskała formę atrakcyjnego skweru z oczkiem wodnym. W latach 2011-2013 uległy renowacji kamienice przy ul. Próżnej 7 i 9, które przekształcono w biurowiec Le Palais Office, a na ul. Twardej 2/4, zbudowany został nowoczesny wieżowiec Cosmopolitan.

W ciągu lat, plac Grzybowski stał się symbolem wydarzeń związanych z Festiwalem Warszawa Singera od 2004 roku. Niestety, w 2017 roku, zniknął również budynek, w którym funkcjonował Teatr Żydowski. Pomimo transformacji, zachowane fragmenty wyraźnie przypominają o bogatej historii oraz trudnych dziejach tego miejsca.

W kulturze

Plac Grzybowski, który znajduje się w samym sercu Warszawy, ma swoje miejsce w polskiej kinematografii. Z tradycjami filmowymi związany jest z Stanisławem Bareją, którego komedia Miś z 1981 roku ukazuje ten charakterystyczny obszar, wraz z przyległymi ulicami Próżną i Bagno.

---

Oceń: Plac Grzybowski w Warszawie

---