Stanisław Bareja

---

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Stanisław Bareja przyszedł na świat w stolicy Polski, Warszawie, jako najstarszy z trojga dzieci Sylwestra Kazimierza, który prowadził rodzinną firmę wędliniarską na warszawskim Mokotowie. Po II wojnie światowej, w 1946 roku, rodzina Barejów przeniosła się do Jeleniej Góry, gdzie jego ojciec, najpierw zakładając swój własny zakład, a następnie jako kierownik „kolumny uboju” w Państwowych Zakładach Przetwórstwa Mięsnego, miał trudności z prowadzeniem działalności prywatnej. Tematy związane z mięsem i wędlinami są często obecne w twórczości Barei, jak na przykład w filmie 'Miś’, gdzie parówki przygotowane były zgodnie z przepisami z przedwojnia.

Po przybyciu do Jeleniej Góry, Bareja uczęszczał do I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Żeromskiego, które ukończył w 1949 roku. W tym czasie prowadził pisemny dziennik, w którym zapisywał tytuły przeczytanych przez siebie książek oraz obejrzanych spektakli i filmów, niekiedy zamieszczając własne refleksje. Kontynuował swoje kształcenie w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi, na Wydziale Reżyserii, gdzie był członkiem tzw. „Kolektywu”, grupy niezależnych twórców, którzy dzielili się literaturą oraz wspólnie odkrywali nowe filmy.

Ukończenie studiów miało miejsce w 1954 roku, jednak Bareja nie zdołał zdać egzaminu końcowego. Po studiach podjął pracę jako asystent reżysera, Jana Rybkowskiego, gdzie dodatkowo grywał w epizodycznych rolach filmowych i kręcił krótkie reklamy, poznając przyszłych aktorów swoich filmów, w tym Bronisława Pawlika, Mieczysława Czechowicza oraz Jana Kobuszewskiego.

W 1958 roku złożył etiudę dyplomową zatytułowaną 'Gorejące czapki’, która nie została przyjęta ze względu na tematykę, co spowodowało, że Bareja nie mógł uzyskać dyplomu. Wkrótce później znalazł się w gronie twórców, których prace określały absurdalność rzeczywistości w PRL.

Twórczość filmowa

Debiutancki film reżyserii Barei, 'Mąż swojej żony’, zadebiutował na ekranach kin 4 kwietnia 1961 roku. Choć przez resztę swojej kariery jego styl komediowy był często krytykowany, filmy Barei cieszyły się ogromną popularnością w Polsce. Oglądalność 'Męża swojej żony’ plasowała się na trzecim miejscu w 1961 roku, podczas gdy 'Poszukiwany, poszukiwana’ i 'Miś’ również osiągały wysokie miejsca w rankingach oglądalności w latach 1973 i 1981.

’Żona dla Australijczyka’ z 1965 roku była jednym z filmów, które przyniosły najwyższe wpływy dewizowe po wojnie. Zdobył on uznanie za granicą, a 'Poszukiwany, poszukiwana’ otrzymał nagrodę na festiwalu Queens Council of the Arts w Nowym Jorku. Bareja był nie tylko reżyserem, ale również twórcą i współtwórcą popularnych seriali telewizyjnych. Rozpoczął od pisania scenariuszy do pionierskiego polskiego serialu 'Barbara i Jan’, a potem reżyserował kryminalny serial 'Kapitan Sowa na tropie’. Jego obecność w swoich obrazach przypominała wzór Alfreda Hitchcocka, który także pojawiał się na ekranie w epizodycznych rolach.

Wiele z pomysłów na jego filmy zainspirowała jego żona, Hanna Kotkowska-Bareja, która dostarczała mu anegdoty ze swojego miejsca pracy, co zaowocowało powstaniem 'Poszukiwanego, poszukiwanej’. Był to istotny punkt zwrotny w jego karierze—pierwsza komedia, w której świadomie odszedł od tradycyjnej stylistyki. W latach 70. współpracował z różnymi artystami, w tym Jackiem Fedorowiczem oraz Jerzym Dobrowolskim, co wpłynęło znacząco na jego dalszy rozwój twórczy.

Działalność opozycyjna

W latach 70. Bareja zaangażował się w opozycyjną działalność. W 1977 roku, dzięki współpracy ze Stanisławem Tymem, udało mu się przemycić ponad 100 książek do Polski. Wiedząc o niebezpieczeństwie, Bareja włączył się w działania Komitetu Obrony Robotników (KOR) oraz do NSZZ „Solidarność”. Po wypadku samochodowym w 1980 roku zrezygnował z planów podróży do Grecji i udał się na Węgry, gdzie przez cztery dni uczył się obsługi powielacza, który następnie przewiózł do Polski. W jego mieszkaniu odbywały się spotkania komitetu solidarnościowego, a on sam wspierał opozycjonistów, takich jak Zbigniew Romaszewski.

Śmierć

W czerwcu 1987 roku Bareja przebywał na stypendium w Muzeum Folkwang w Essen. Niestety, 11 czerwca doznał udaru mózgu, który szybko doprowadził do jego śmierci. 14 czerwca zmarł w miejskim szpitalu St. Josef Krankenhaus Essen-Werden. Jego prochy spoczywają na cmentarzu Czerniakowskim w Warszawie.

Filmografia

Stanisław Bareja, wybitny polski reżyser i scenarzysta, rozpoczął swoją przygodę z kinem w czasach studenckich, kiedy to zrealizował etiudy Drugie sumienie (1953), Gorejące czapki, a także współpracował z Januszem Weychertem przy tworzeniu Woreczka węgla. Jak podaje Weychert, Bareja napisał również wiele niezrealizowanych scenariuszy. Ponadto, był autorem scenariuszy do filmów dokumentalnych dla Muzeum Folkwang w Essen.

Reżyser

• Trochę słońca (krótkometrażowy, 1958),
• Mąż swojej żony (1960),
• Dotknięcie nocy (1961),
• Żona dla Australijczyka (1963),
• Kapitan Sowa na tropie (1965),
• Małżeństwo z rozsądku (1966),
• Przygoda z piosenką (1968),
• Poszukiwany, poszukiwana (1972),
• Nie ma róży bez ognia (1974),
• Niespotykanie spokojny człowiek (1975),
• Brunet wieczorową porą (1976),
• Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz (1978),
• Miś (1980),
• Alternatywy 4 (1983),
• Zmiennicy (1986).

Scenarzysta

• Mąż swojej żony (1960, razem z Jerzym Jurandotem),
• Barbara i Jan (1964, razem z Jerzym Ziarnikiem – odc. 2 „Główna wygrana”, 4 „Oszustka”, 6 „Kłopotliwa nagroda”),
• Przygoda z piosenką (1968, razem z Jerzym Jurandotem),
• Poszukiwany, poszukiwana (1972, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Nie ma róży bez ognia (1974, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Brunet wieczorową porą (1976, razem ze Stanisławem Tymem podpisanym pod pseudonimem Andrzej Kill),
• Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz (1978, razem ze Stanisławem Tymem),
• Miś (1980, razem ze Stanisławem Tymem),
• Alternatywy 4 (1983, razem z Januszem Płońskim i Maciejem Rybińskim),
• Zmiennicy (1986, razem z Jackiem Janczarskim).

Scenariusze niezrealizowane

• Czy to jest miłość (1963, razem z Zofią Bystrzycką),
• Dama do bicia (ok. 1965, razem z Jerzym Skolimowskim),
• XYZ (1966, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Nasz człowiek w Warszawie (1967, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Żaba w śmietanie (1969-1970, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Napad (1971, razem z Ryszardem Berem),
• Tu Telewizja Warszawa w programie 5 (1972, razem z Jackiem Fedorowiczem, scenariusz programu rozrywkowego),
• Idziemy w Polskę…! (1973, razem z Jackiem Fedorowiczem, scenariusz programu typu ukryta kamera),
• p.o. kapitana (1973, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Zagubiona przesyłka (ok. 1974, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Tor przeszkód – opowieść z życia wyższych sfer (ok. 1974, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Obywatel Monte Christo (1975, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Trójka do bicia (1977, razem z Jackiem Fedorowiczem),
• Joker (1978, razem ze Stanisławem Tymem),
• Złoto z nieba (1981),
• Kilometr za horyzontem (1987).

Role aktorskie

• Trzy starty (1955) jako kolarz w Noweli kolarskiej,
• Nikodem Dyzma (1956) jako kamerdyner Kunickiego,
• Szkice węglem (1956) jako Jasiek, lokaj u dziedziców Skorabiewskich,
• Zimowy zmierzch (1956) jako pomocnik maszynisty Malinowskiego,
• Eroica: Symfonia bohaterska w dwóch częściach (1957) jako powstaniec w odc. 1 „Scherzo alla Polacca”,
• Kapelusz pana Anatola (1957) jako konduktor w autobusie,
• Miasteczko (1958) jako pan młody, mąż Magdy Sobczakówny,
• Orzeł (1958) jako kucharz Wiśniewski,
• Inspekcja pana Anatola (1959) jako fotograf w Paryżewie,
• Gangsterzy i filantropi (1962) jako gość w restauracji jedzący golonkę w odc. 2 „Alkoholomierz”,
• Kapitan Sowa na tropie (1965) jako mężczyzna przy skrzynce pocztowej,
• Małżeństwo z rozsądku (1966) jako mężczyzna kupujący marynarkę,
• Przygoda z piosenką (1968) jako przechodzień w Paryżu,
• Poszukiwany, poszukiwana (1972) jako mężczyzna goniący samochód Rochowicza,
• Brunet wieczorową porą (1976) jako pijaczek,
• Lalka (1977) jako Jaś Mincel, syn Jana,
• Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz (1978) trzy role: jako żona Newtona, mężczyzna spieszący się na Dworzec Centralny oraz majster brygady wieszającej transparent „Uśmiech naszego dziecka premią za trud wychowawcy”,
• Rodzina Leśniewskich (1978) jako reżyser filmu Dobranocka w odc. 3 „Demostenes”,
• Dom (1980) jako reżyser „Zakazanych piosenek” w odc. 4 „A jeszcze wczoraj było wesele”,
• Miś (1980) jako pan Jan, właściciel sklepu w Londynie,
• Alternatywy 4 (1983) jako dzielnicowy Parys w odc. 5 „20. stopień zasilania” i 6 „Gołębie”,
• Zmiennicy (1986) jako „Krokodylowy” w odc. 2 „Ostatni kurs”, 3 „Dziewczyna do bicia”, 6 „Prasa szczególnej troski” i 7 „Warszawski łącznik”.

Współpraca z aktorami

Stanisław Bareja był znanym reżyserem i scenarzystą, z którym współpracowało wielu utalentowanych aktorów. Jego produkcje charakteryzowały się nie tylko interesującymi fabułami, ale również obecnością rozmaitych postaci, które często pojawiały się w epizodycznych rolach. Wieloletnia współpraca z różnymi aktorami przyczyniła się do wyjątkowego stylu Barei.

Oto zestawienie „aktorów Barei”, którzy regularnie występowali w jego filmach i programach telewizyjnych:

Aktor	Mąż swojej żony	Dotknięcie nocy	Żona dla Australijczyka	Kapitan Sowa na tropie	Małżeństwo z rozsądku	Przygoda z piosenką
Stanisław Bareja	nie	nie	nie	tak	tak	tak
Mieczysław Czechowicz	tak	nie	tak	nie	nie	nie
Elżbieta Czyżewska	tak	nie	tak	tak	tak	nie
Wiesław Gołas	tak	tak	tak	tak	nie	nie
Bohdan Łazuka	nie	nie	nie	tak	tak	tak
Bronisław Pawlik	tak	nie	nie	nie	nie	nie
Wojciech Pokora	tak	nie	nie	nie	tak	nie

Aktor	Osoba poszukiwana	Nie ma róży bez ognia	Brunet o zmierzchu	Co mi zrobisz, gdy mnie złapiesz	Miś	Alternatywy 4	Zmiennicy
Stanisław Bareja	tak	nie	tak	tak	tak	tak	tak
Włodzimierz Bednarski	nie	nie	nie	tak	tak	tak	tak
Stanisława Celińska	nie	tak	nie	nie	nie	tak	tak
Maria Chwalibóg	tak	tak	tak	nie	nie	nie	nie
Jerzy Cnota	nie	nie	tak	tak	tak	nie	nie
Mieczysław Czechowicz	tak	tak	nie	nie	nie	nie	tak
Zofia Czerwińska	tak	nie	tak	nie	tak	tak	nie
Andrzej Fedorowicz	nie	nie	tak	tak	tak	tak	nie
Stanisław Gawlik	nie	nie	tak	tak	nie	tak	tak
Wiesław Gołas	tak	tak	tak	nie	nie	tak	nie
Mariusz Gorczyński	nie	nie	nie	tak	nie	tak	tak
Cezary Julski	nie	tak	nie	nie	tak	tak	tak
Kazimierz Kaczor	nie	tak	nie	tak	nie	tak	tak
Jan Kobuszewski	tak	tak	tak	nie	nie	tak	tak
Krzysztof Kowalewski	nie	tak	tak	tak	tak	nie	tak
Bohdan Łazuka	tak	tak	tak	nie	nie	nie	nie
Marian Łącz	nie	nie	tak	tak	tak	tak	nie
Zofia Merle	nie	nie	nie	tak	tak	tak	tak
Jerzy Moes	tak	tak	tak	tak	nie	nie	tak
Bronisław Pawlik	nie	tak	nie	tak	tak	tak	tak
Tadeusz Pluciński	tak	nie	tak	tak	nie	tak	nie
Wojciech Pokora	tak	tak	tak	tak	tak	tak	tak
Ryszard Pracz	nie	nie	nie	tak	tak	tak	tak
Wojciech Siemion	tak	tak	nie	tak	nie	tak	nie
Zdzisław Szymborski	nie	nie	tak	tak	tak	nie	tak
Tadeusz Somogi	nie	tak	nie	tak	tak	tak	tak
Jerzy Turek	nie	nie	nie	nie	tak	tak	nie
Stanisław Tym	tak	tak	nie	tak	tak	nie	nie
Wojciech Zagórski	nie	nie	tak	tak	nie	tak	tak

Ocena dorobku artystycznego

Od końca lat 60. w analizie twórczości Stanisława Barei pojawiło się pojęcie „bareizmu”. Termin ten po raz pierwszy wprowadził Kazimierz Kutz na spotkaniu Stowarzyszenia Filmowców Polskich w latach 68-69. Użył go, aby określić filmy, które odnosiły sukcesy komercyjne, ale nie były przeznaczone dla wymagającej publiczności. Kutz, znany z krytyki, twierdził, że dzieła takie jak Mąż swojej żony były tworzone „pod publiczkę”, co stało w opozycji do jego własnych, mniej popularnych produkcji. Atrakcyjność filmów Barei przyciągała widzów, podczas gdy filmy Kutza nie zyskały takiego uznania.

Niestety, termin „bareizm” zyskał negatywny wydźwięk. Krytycy i władze filmowe zaczęli atakować Bareję, zarzucając mu niską jakość artystyczną i propagandowe treści, oskarżając o „antysocjalistyczną wymowę”, a także o kłamstwa i nienawiść do klasy robotniczej. co sprawiło, że twórczość Barei stała się objęta ostracyzmem przez innych reżyserów, którzy unikali współpracy z aktorami występującymi w jego filmach. W odpowiedzi na te ataki, wspomniany w nie zrealizowanym filmie Złoto z nieba dialog jest przesiąknięty ironiczna aluzją do nowego nazwiska Kutza.

W dziełach Barei wiele odnosi się do losów jego krytyków. Postać Kazimierza Klotza, będąca odniesieniem do Kutza, jak również inni nawiązania do bohaterów i wydarzeń współczesnej Polski, układają się w złożoną mozaikę artystyczną. Z czasem pojęcie „bareizm” przyjęło szersze znaczenie związane z absurdalnymi i niezgrabnymi wypowiedziami w przestrzeni publicznej, stając się odniesieniem do języka urzędowego i nowomowy.

Jednakże pod silną presją krytyków, reżyser w pewnym momencie dystansował się od swojej twórczości z lat 60., chcąc odnaleźć nową tożsamość artystyczną.

Styl filmowy

Konrad Klejsa zwraca uwagę na spójność stylu Barei, który utrzymany był w konwencji kina gatunkowego. Przykładowo, Dotknięcie nocy w stylizacji na kino noir czy komedie takie jak Żona dla Australijczyka oraz Przygoda z piosenką, które starały się imitować styl Busby’ego Berkeleya i Stanleya Donena. Niemniej jednak, Bareja szczególnie zasłynął jako twórca komedii, silnie związanych z kultową i specyficzną atmosferą kabaretu czasów PRL.

Wiele jego dzieł odzwierciedla slapstick oraz burleskowy charakter, a wpływ René Claire’a widoczny jest zwłaszcza w twórczości z lat 60. Wczesne filmy Barei, mimo że były starannie realizowane w kontekście modelu przedwojennego kina, zaczęły w późniejszych latach budzić zarzuty dotyczące słabości warsztatowej. Problemy montażowe w jego filmach z lat 70. i 80. często wynikały z ograniczonego budżetu oraz cenzury, a także z zamierzonych decyzji artystycznych reżysera.

Praktyka Barei, by unikać powtarzania ujęć i upiększania rzeczywistości, odegrała kluczową rolę w jego pracy. Wcześniejsze osiągnięcia, takie jak Żona dla Australijczyka, przykuły uwagę krytyków, którzy zaczęli dostrzegać w nich pewne wady.

Klejsa zauważa, że nawet w jego wczesnych filmach można dostrzec ślady dekonstruowania ideologicznego przekazu. Na przykład w parodystycznej piosence z Małżeństwa z rozsądku, która z jednej strony promowała polski przemysł meblowy, z drugiej zaś ośmieszała go: „Wszak wiadomo, że te rzeczy się rozlecą”. Filmy Barei z późnych lat 70. i 80. jednak bardziej otwarcie demaskowały propagandę komunistyczną, ukazując różnorodne formy przedsiębiorczości.

Nagrody i odznaczenia

Stanisław Bareja, znany i ceniony reżyser, zdobył szereg prestiżowych wyróżnień, które potwierdzają jego wkład w polską kinematografię.

• „Poszukiwany, poszukiwana” – przyznana nagroda na festiwalu Queens Council of the Arts, który odbywał się w Nowym Jorku,
• W 2008 roku uhonorowany nagrodą specjalną „Złota Kaczka” w kategorii Reżyser Komediowy Stulecia z okazji 100-lecia Polskiego Kina,
• 21 września 2006 roku, pośmiertnie odznaczony przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Te osiągnięcia stanowią dowód na niezwykły talent reżysera oraz jego niezatarte ślady w historii polskiej kultury filmowej.

Upamiętnienie

Stanisław Bareja, znana postać w polskiej kinematografii, od 2005 roku jest upamiętniany w Warszawie za sprawą ulicy, która łączy ul. Światowida z Odkrytą, w rejonie pętli Nowodwory. To mieszkańcy Nowodworów, przy wsparciu redakcji „Życia Warszawy”, walczyli o to, aby jego dorobek został dostrzegnięty i uhonorowany.

Od 2012 roku jego imię nosi także tzw. mała obwodnica w Kutnie, co świadczy o trwałym śladzie, jaki Bareja pozostawił w przestrzeni publicznej.

W Krakowie jego dziedzictwo można dostrzec na charakterystycznym rondzie w kształcie elipsy, które nie wpisuje się w standardy tradycyjnych rond zarówno w rozumieniu inżynierii drogowej, jak i przepisów prawa o ruchu drogowym. To oryginalne rozwiązanie nawiązuje do jego niekonwencjonalnego stylu pracy.

Odniesienie do Barei można również poczuć w Katowicach, gdzie skwer przed centrum rozrywki Punkt44, mieszczącym Cinema City przy ul. Gliwickiej 44 w dzielnicy Załęże, nosi jego imię.

Nie można zapomnieć, że 12 listopada 2008 roku Bareja został uhonorowany tytułem najlepszego reżysera komediowego stulecia na gali Złotych Kaczek, przyznawanych przez miesiącznik „Film”. Jego twórczość, pełna humoru i krytyki społecznej, została doceniona przez krytyków i widzów.

Dodatkowo, 6 października 2011 roku w Łódzkiej Alei Sław odsłonięto gwiazdę poświęconą reżyserowi. W ceremonii uczestniczył między innymi jego syn Jan, co podkreśla osobisty wymiar tego wydarzenia.

---

Oceń: Stanisław Bareja

---