Fort Legionów Cytadeli Warszawskiej

---

Historia

Trzykondygnacyjna wieża artyleryjska została zaprojektowana przez francuskiego fortyfikatora Marca Montalemberta. Struktura opiera się na planie niepełnego ceglanego walca, który od północnego zachodu zamyka brama z zwodzonym mostem, otoczona głębokim suchym rowem. Na stropie wieży umieszczono ławki strzeleckie, które umożliwiały piechocie obronę, podczas gdy na górnej kondygnacji znajdowały się izby bojowe dla 34 dział. Środkowa kondygnacja, odpowiedzialna za obronę rowu, służyła jako izby bojowe dla piechoty. Rowu broniono za pomocą trzech kaponier grodziowych i galerii przeciwskarpowej, z której wychodziły chodniki kontrminowe. W północno-wschodniej części środkowej kondygnacji znajdowała się jedna izba bojowa, która, razem z położoną pod nią izbą dolnej kondygnacji, tworzyła cerberowym systemem obrony w postaci 4-działowego tradytora, chroniącego wschodnie przejście przez Wisłę.

W roku 1865 wieża przeszła modernizację; rów od strony wschodniej został zasypany, a pomiędzy wieżą a Wisłą powstała ziemno-ceglana bateria, która miała kształt odwróconej litery „L” i służyła do obrony przeprawy rzecznej. Dodatkowo, od południa i zachodu wzniesiono ziemny stok bojowy, a w obrębie bramy zbudowano ceglaną latrynę. W najniższej kondygnacji przebito podziemny korytarz w kierunku południowo-wschodnim, prowadzący do półkaponiery oraz do pomieszczeń w przeciwskarpie, które znajdowały się w rowie baterii. Fort przeszedł także przezbrojenie w nowocześniejsze działa.

Po utworzeniu Twierdzy Warszawa znaczenie strategiczne fortu osłabło. W latach 1905–1906 oraz w 1909 roku pełnił on funkcję więzienia. W okresie zaborów rosyjskich fort nosił nazwę „Włodzimierz” (ros. „Владимир”). Po rozbrojeniu w 1914 roku, w czasie I wojny światowej, przechowywano w nim akta porosyjskiego Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Niestety, fort znajdował się pod słabym nadzorem, co doprowadziło do kradzieży znajdujących się tam dokumentów używanych przy ogrzewaniu, a w lutym 1919 miało miejsce pożar.

W 1916 roku, w zachodniej części stoku bojowego, ustawiono pamiątkowy krzyż w miejscu śmierci członków Rządu Narodowego z okresu powstania styczniowego. Dwa lata później fort przeszedł w ręce Centralnego Archiwum Wojskowego, które zaadoptowało go na cele biurowo-magazynowe, co wiązało się z wieloma przeróbkami. Zamurowano strzelnice karabinowe, a w miejscu armatnich otworzono nowe okna. W 1921 roku fort oficjalnie przyjął nową nazwę, Fort Legionów. Stok bojowy oraz bateria zostały wygładzone, a w ich miejscu, w 1925 roku, powstał pierwszy kwartał miejskiego parku Traugutta.

W okolicach 1935 roku odkopano wschodni odcinek rowu, podczas gdy część korytarzy wychodzących z dolnej kondygnacji oraz chodniki kontrminowe zasypano ziemią i zamurowano. Zlikwidowano także latrynę oraz rów przed bramą. W wrześniu 1939 roku na wieży urządzono stanowisko armaty przeciwlotniczej. Przez błędy i zaniechania różnych instytucji nie zniszczono przechowywanych w forcie dokumentów, które następnie zostały przejęte przez Niemców i wywiezione do Gdańska Oliwy. Tam miały zostać wykorzystane do likwidacji polskiego wywiadu oraz ruchu niepodległościowego. Budynek w czasie powstania warszawskiego znajdował się w rejonach frontowych.

Po zakończeniu II wojny światowej fort ponownie zajęła armia. Znajdowały się w nim m.in. pracownia rzeźby, składnica map oraz magazyny mundurowe. Niestety, część budynku uległa zniszczeniu, a zachodnia kaponiera została w dużej mierze rozebrana. Pomieszczenia po dawnej baterii zostały zalane wodą, co przyczyniło się do powstania legend o rzekomym tunelu łączącym fort z pobliską Cytadelą.

W 1980 roku w tygodniku „Stolica” opublikowano projekt adaptacji fortu na cele kulturalne, opracowany przez Pracownie Konserwacji Zabytków, oddział Zamek. Przewidywano budowę wielofunkcyjnej sali widowiskowej, domu kultury z pracowniami, biblioteką oraz kawiarnią, a także Klubu Kombatanta z salą wystawową. Alternatywnie planowano przekształcenie obiektu w Muzeum Architektury, zaś jego całkowita kubatura po przebudowie miała wynosić 36 760 m.

W 1996 roku fort został opuszczony i sprofanowany. Jego wnętrza wykorzystano w produkcjach reklamowych, w tym filmach takich jak „Ogniem i mieczem”. W 1999 roku przejął go Agencja Mienia Wojskowego, a w 2000 roku sprzedano prywatnej firmie gastronomicznej. Po remoncie powstała tam restauracja Forteca, która jest wynajmowana także na koncerty i uroczystości. Obiekt, w tym część korytarzy podziemnych, jest dostępny do zwiedzania z przewodnikiem.

W 1965 roku fort, wraz z otoczeniem, został wpisany do rejestru zabytków, co podkreśla jego historyczną wartość.

Inne informacje

W stolicy Polski, Warszawie, znajduje się drugi fort noszący podobną nazwę, którym jest fort Legionów Dąbrowskiego.

---

Oceń: Fort Legionów Cytadeli Warszawskiej

---