Twierdza Zmartwychwstanek

---

Okres konspiracji

W okresie okupacji niemieckiej, trwającej od 1939 do 1944 roku, klasztor ten stał się ważnym punktem konspiracyjnym. Funkcjonowało w nim tajne nauczanie, które obejmowało zarówno poziom gimnazjalny, jak i liceum, a później aż do 1943 roku prowadzono również zajęcia w szkole powszechnej. Co roku organizowano egzaminy maturalne, które były szansą dla młodzieży na kontynuację edukacji w trudnych czasach. Przez całą okupację z tajnego nauczania skorzystało około 1000 dzieci.

Dodatkowo, na zgodę matki Małgorzaty Dąbrowskiej CR oraz sióstr Beaty Przybyłowicz CR, już w 1942 roku klasztor został przekształcony w szpital polowy, mający na celu pomoc w razie ogólnonarodowego powstania. W tym czasie, w ścisłej konspiracji, szpital ten był organizowany i wyekwipowany przez służbę zdrowia Obwodu II AK.

W tej trudnej misji brali udział m.in.: dr Czesław Błeczyński, ps. Staruszek, który był szefem służby zdrowia II Obwodu AK, dr Zbigniew Papiewski, ps. Strumień, oraz dr Maria Cywińska-Łyskawińska, ps. Jolanta, pełniąca rolę referentki sanitarnej WSK. Za organizację szpitala w klasztorze odpowiadała siostra Amata Pruszko CR, która była zaprzysiężoną lekarką.

Wszystkie działania były prowadzone w tajemnicy, o czym nie wiedzieli nawet Niemcy, mający swoją siedzibę w Instytucie Chemicznym, ani część sióstr zakonnych. Dodatkowo, w ramach przygotowań, pod dowództwem kpt. Zygmunta Stefańskiego, znanego jako Szachista, gromadzono zapasy żywności. Na teren klasztoru sprowadzono wówczas nawet pięć krów, co świadczy o powadze i zaangażowaniu w tę misję.

Okres walk

W momencie, gdy rozpoczęło się powstanie warszawskie, 1 sierpnia 1944 roku, klasztor zamienił się zgodnie z wcześniejszymi przygotowaniami w szpital powstańczy. Walki, które miały miejsce tuż przed godziną „W”, skupiły uwagę niemieckich sił na obiekcie. Na szczęście, ukryta tam broń oraz sprzęt nie zostały wykryte. Do 3 sierpnia teren klasztoru był wolny od walk i ostrzałów – zgodnie z konwencją genewską, jako placówka medyczna nie mógł być uważany za punkt obrony, a spełniał jedynie funkcje medyczne. Pierwszymi pacjentami szpitala byli żołnierze niemieccy.

Od pierwszej połowy sierpnia placówka zaczęła być systematycznie bombardowana przez samoloty wroga, a także ostrzeliwana przez pociąg pancerny z rejonu dworca Gdańskiego. Przy klasztorze, na ulicy Krasińskiego, ustawiono barykady powstańcze, które tworzyły linię obrony Żoliborza oraz zabezpieczały komunikację ze Starówką przez właz do kanału. Szpital znajdował się poza linią obrony, a łączność z nim odbywała się za pośrednictwem wykopanych rowów.

Rejon ten był obsadzony przez żołnierzy zgrupowania AK „Żyrafa”. 17 sierpnia pod klasztor podjechała kolumna niemieckich ciężarówek, najprawdopodobniej przypadkowo, wypełnionych amunicją i materiałami wybuchowymi. Żołnierze „Żyrafy” zdołali zdobyć ten ładunek. Tego samego dnia, z pomocą artylerii z Burakowa, niemieckie oddziały próbowały odzyskać utraconą kolumnę. Budynek szpitala stał się celem ataku niemieckich sił, jednak atak został skutecznie odparty.

18 sierpnia, po intensywnych walkach, szpital został ewakuowany do domów przy ul. Krasińskiego pod numerami 16 oraz 10, a następnie na ul. Krechowiecką 6. Ewakuacja spowodowała, że klasztor zaczął pełnić zadania obronne. Został on mocno ufortyfikowany, a teren przed nim zaminowany. Twierdza Zmartwychwstanek stała się zatem kluczowym punktem oporu w obronie Żoliborza.

W trudnych okolicznościach, w gruboziarnistych murach Twierdzy urządzono świetlicę dla żołnierzy, gdzie odbywały się nawet wydarzenia kulturalne, takie jak wieczorki recytacji, w których udział brała aktorka Zofia Małynicz.

25 sierpnia pierwsi ranni i cywile ze Starówki, prowadzani przez przewodników z „Żyrafy”, opuścili właz tuż obok Twierdzy. W nocy z 25 na 26 sierpnia, właz ten był wykorzystywany przez żołnierzy AL, którzy wycofywali się ze Starówki. Część tych żołnierzy dołączyła do załogi Twierdzy Zmartwychwstanek.

29 września miało miejsce intensywne natarcie niemieckie na Żoliborz. Na zgrupowanie, które liczyło 117 żołnierzy w klasztorze oraz w sąsiedniej barykadzie, nacierało około 2000 żołnierzy niemieckich, wzmocnionych przez 16 czołgów, 6 dział samobieżnych oraz Goliaty. Twierdza była celem bombardowania z powietrza oraz ostrzału artylerii. Tego dnia, zgrupowanie „Żyrafa” straciło 2/3 swoich żołnierzy w obronie obiektu. Około godziny 18:30, w obliczu przytłaczającego ognia przeciwnika, podjęto decyzję o opuszczeniu Twierdzy przez powstańców.

Wojska niemieckie nie zajęły klasztoru nawet po zakończeniu powstania, obawiając się, że budynek został dokładnie zaminowany. W wyniku obrony tej Twierdzy, obrońcom przyznano 16 Krzyży Walecznych oraz 2 ordery Virtuti Militari.

Okres powojenny

W wyniku działań wojennych budynek został poważnie uszkodzony, tracąc aż 80% swojej pierwotnej struktury. Po zakończeniu konfliktu, w 1946 roku, Twierdza Zmartwychwstanek zyskała nowe życie, gdyż powróciły do niej uczennice.

Pomimo trudności i nieprzyjaznych działań ze strony nowej władzy, instytucja edukacyjna przetrwała przez cały okres PRL. W murach Twierdzy funkcjonowały kolejno szkoła powszechna (która została zamknięta przez władze w 1948 roku), a następnie gimnazjum oraz liceum. Dziś, po odbudowie, zachowane budynki stanowią tylko około 1/3 oryginalnego kubatury obiektu, który istniał przed wojną.

W latach 1981–1984, na miejscu jednego z zniszczonych skrzydeł klasztoru, powstał kościół św. Jana Kantego.

Upamiętnienie

Bitwy prowadzone w celu obrony Twierdzy Zmartwychwstanek znalazły swoje odzwierciedlenie w tablicy Tchorka, która została zainstalowana w latach pięćdziesiątych. Mieści się ona na skrzyżowaniu ulic Krasińskiego i Popiełuszki.

---

Oceń: Twierdza Zmartwychwstanek

---