Wanda Gertz

---

Życiorys

Wanda Gertz, córka Florentyny z Johnów oraz Jana Gertza von Schliss, miała rodzinę o saksońskich korzeniach, która osiedliła się w Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Jej ojciec brał aktywny udział w powstaniu styczniowym, a w domu Gertzów często gościli byli powstańcy, którzy za wszelką cenę starali się podtrzymywać tradycje walki o niepodległość.

W 1913 roku Wanda ukończyła Gimnazjum Kuzienkowe, a później przeszła kursy buchalteryjne organizowane przez Zgromadzenie Kupców miasta Warszawy. W latach 1913–1915 pełniła funkję plutonowej w 4 Warszawskiej Drużynie Skautek im. Emilii Plater.

I wojna światowa i wojna polsko-bolszewicka

W 1916 roku, decydując się na odważny krok, obcięła włosy i przebrała się w męskie ubrania, aby dołączyć do Legionów pod fałszywym nazwiskiem Kazimierz Żuchowicz. Służyła w 1. Pułku Artylerii I Brygady Legionów Polskich, co było konieczne z uwagi na zakaz przyjmowania kobiet do tego formatu. W maju tego samego roku stała się kanonierką w II baterii haubic. Brała aktywny udział w walkach, między innymi w bitwach nad Styrem i Stochodem. Swoją służbę zakończyła 25 sierpnia 1916 roku, a w lipcu 1917 roku, w wyniku kryzysu przysięgowego, porzuciła Legiony i wróciła do Warszawy.

Następnie zorganizowała żeńskie oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Przyjęła wtedy pseudonim „Kazik”. Już 8 grudnia 1917 roku, w trakcie demonstracji na placu Zbawiciela w Warszawie, została aresztowana przez Niemców i skazana na sześć miesięcy więzienia. Po odbyciu wyroku, opuściła placówkę w Serbii, gdzie trafiła do oddziału kobiecego Pawiaku, wróciła do działań w POW od września do listopada 1918 roku.

W grudniu 1918 roku dołączyła do Milicji Ludowej, a już 15 kwietnia 1919 roku wróciła dobrowolnie do Wojska Polskiego po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej. Działała w Przyfrontowym Inspektoracie Werbunkowo-Zaciągowego przy Dowództwie Dywizji Litewsko-Białoruskiej. We wrześniu 1919 roku objęła stanowisko zastępczyni dowódcy drugiej Ochotniczej Legii Kobiet (OLK) przy dowództwie Frontu Litewsko-Białoruskiego. W dniu 22 maja 1920 roku, Naczelny Wódz nadał jej prawo do pełnienia funkcji podporucznika piechoty.

Brała również czynny udział w Bitwie Warszawskiej, walcząc w Białymstoku, Grodnie i Wilnie, a w marcu 1922 roku przeniesiono ją do rezerwy.

Okres międzywojenny

W czasie międzywojennym Wanda Gertz pełniła rolę instruktorki i organizatorki obozów Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Po uwolnieniu z służby, w maju 1922 roku, została zdemobilizowana w stopniu porucznika. Jej stopień został zniesiony z powodu braku prawnych możliwości do służby kobiet w Wojsku Polskim. Do końca 1923 roku dołączyła do Klubu Starszych Instruktorek PWK, organizowanego przez porucznik Marię Wittek.

Po przewrocie majowym w 1926 roku pracowała jako osobista sekretarka Marszałka Józefa Piłsudskiego, a później jako urzędniczka wojskowa w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych w Warszawie. W 1927 roku rozpoczęła szkolenie jako juzistka w ramach PWK, a od 1935 roku kierowała sekretariatem Muzeum Józefa Piłsudskiego w Belwederze. Jej wspomnienia zostały wydane w książce pt. „Służba Ojczyźnie” w 1929 roku.

II wojna światowa

W czasie wrześniowej kampanii w 1939 roku ochotniczo walczyła w obronie Warszawy, a 19 listopada 1939 roku została zaprzysiężona przez Henryka Józewskiego do Służby Zwycięstwu Polski. Ze względu na zagrożenie dekonspiracją przeniosła się w kwietniu 1940 roku do Nadleśnictwa Kleszcze pod Piotrków Trybunalski, gdzie pełniła funkcję sekretarki i skarbniczki komendanta Rejonu Piotrków.

Po powrocie do Warszawy w kwietniu 1942 roku, jako „Lena”, współorganizowała Oddział AK „Dysk”, znany również jako „Disk” oraz „Oddział Leny”. W jego skład weszły grupy zajmujące się minerstwem, sabotażem oraz łącznością. Gertz dowodziła „Dyskiem” do momentu jego rozwiązania, a oddział w czasie wybuchu powstania warszawskiego liczył 130 kobiet.

„Dysk” uczestniczył w licznych akcjach sabotażowych i dywersyjnych, a w maju 1942 roku Gertz brała udział w wysadzaniu pociągów. W akcji „C” wykonała dwa wyroki śmierci na konfidentach Gestapo, decydując się na osobiste ich wykonanie, aby uchronić swoje podkomendne. Podczas powstania warszawskiego walczyła w Zgrupowaniu AK „Radosław” na Woli, Starym Mieście oraz w Śródmieściu. Po długich godzinach błądzenia po kanałach, podjęła decyzję o wycofaniu się z dalszych walk z powodu ciężkiej choroby. 23 września 1944 roku awansowała do stopnia majora.

Po zakończeniu powstania, płk Maria Wittek wyznaczyła ją na komendantkę dla około 2 tysięcy kobiet-żołnierzy, które marszowały do obozów jenieckich. Dnia 5 października 1944 roku zaczęła się ich droga. Jako jeńcy, Gertz przeszła przez osiem obozów, w tym m.in. Lamsdorf, Mühlberg oraz Oflag IX C w Molsdorfie. W 1944 roku uznano ją za polską komendantkę obozu, co pozwoliło jej dbać o prawa kobiet-żołnierzy. Utrzymała tę funkcję aż do wyzwolenia oflagu przez wojska amerykańskie 13 kwietnia 1945 roku. Później pracowała jako komendantka obozu w Burgu w Hesji oraz dążyła do pracy w Sztabie Głównym Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w Londynie, gdzie objęła stanowisko przełożonej wszystkich kobiet-oficerów.

Okres powojenny

12 marca 1946 roku Wanda Gertz otrzymała zatwierdzoną funkcję Inspektorki Żołnierzy Kobiet Armii Krajowej. Jej zastępczyniami były mjr Halina Wasilewska oraz kpt. Janina Tuwan. Od października 1946 do maja 1947 roku kierowała Podkomisją Weryfikacyjną Wojskowej Służby Kobiet AK, a w następnych miesiącach przeszła na stanowisko Inspektorki Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. W roku 1948 została zdemobilizowana.

Po demobilizacji pracowała w kuchni kolejowej w Londynie, jednak z powodu nasilającego się nowotworu wątroby, uznano ją za niezdolną do pracy fizycznej. Od stycznia 1950 roku była członkiem Rady Naczelnej Koła Armii Krajowej w Londynie. Ostatnie lata życia spędziła w ubóstwie. W wrześniu 1958 roku, tuż przed śmiercią, wzięła udział w I Zjeździe Koleżeńskim Kobiet Żołnierzy PSZ. Zmarła 10 listopada 1958 roku w Londynie, a jej pogrzeb odbył się na cmentarzu South Ealing. Uroczystość poprowadził biskup Kościoła Ewangelickiego Władysław Fierla. W ostatnich pożegnaniach uczestniczyli m.in. marszałkowa Aleksandra Piłsudska oraz generałowie, w tym Tadeusz Bór-Komorowski, Michał Tokarzewski-Karaszewicz, Kazimierz Sawicki oraz Tadeusz Pełczyński.

Jej prochy zostały sprowadzone do Polski w 1959 roku i złożone na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A24-11-17).

Upamiętnienia

W 1920 roku Zofia Zawiszanka stworzyła wiersz zatytułowany „Kazik”, który został poświęcony Wandzie Gertz. Ujęła w nim jej niezwykły wkład i osiągnięcia.

Natomiast w 2009 roku, na rynku wydawniczym, zadebiutowała biografia Wandy Gertz autorstwa Anny Nowakowskiej, nosząca tytuł „Opowieści o kobiecie żołnierzu”.

Ordery i odznaczenia

Wanda Gertz została uhonorowana licznymi odznaczeniami, które świadczą o jej niezwykłych osiągnięciach.

• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 11678, nadany 1 października 1944 roku,
• Krzyż Niepodległości z Mieczami, przyznany 13 kwietnia 1931 roku,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, nadany pośmiertnie,
• Krzyż Walecznych, otrzymany pięciokrotnie, w tym po raz trzeci w 1922 roku,
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami.

---

Oceń: Wanda Gertz

---