Paweł Hertz

---

Życiorys

Pawel Hertz przyszedł na świat w żydowskiej rodzinie, spolonizowanej przez swoich rodziców Michała i Paulinę z Turowerów. Swoje młodzieńcze lata spędził w Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie, jednak z własnej woli postanowił opuścić tę placówkę przed przystąpieniem do matury. W latach 1935-1937 podróżował po malowniczych zakątkach Austrii i Włoch, gdzie w części swej podróży towarzyszył mu słynny pisarz Jarosław Iwaszkiewicz. Od końca 1937 roku osiedlił się w Paryżu, dokąd uczęszczał na wykłady w École des Hautes Études Internationales, gdzie obcował z międzynarodowym środowiskiem intelektualnym. W kręgu homoseksualistów zyskał pseudonim „księżniczka Izraela”.

Latem 1939 roku powrócił do Polski, a po wybuchu II wojny światowej udał się przez majątek Stradecz do Lwowa. W styczniu 1940 roku został aresztowany przez Rosjan i osadzony w więzieniu zamarstynowskim. Tam skazano go na osiem lat obozu, a następnie przez więzienia w Chersoniu oraz Dniepropietrowsku trafił do obozu w Iwdielu na Syberii. Po układzie Sikorski-Majski oraz amnestii zdołał dotrzeć do polskiej delegatury w Ałma Acie. W 1942 roku, na zlecenie tej delegatury, podjął się organizacji szkół polskich w Kirgizji, a później został przedstawicielem ambasady RP.

Po zerwaniu stosunków dyplomatycznych z władzami radzieckimi, Hertz ponownie został aresztowany. Po zwolnieniu osiedlił się w Samarkandzie, gdzie do jesieni 1944 roku pracował jako bibliotekarz w Samarkandzkim Muzeum Okręgowego oraz jako bibliograf w Bibliotece im. A. Puszkina. Swoje dramatyczne przeżycia z tego okresu uwiecznił w książce „Sedan” wydanej w 1948 roku. Powrócił do Polski w grudniu 1945 roku i początkowo osiedlił się w Łodzi, a w 1949 przeniósł się do Warszawy, gdzie kontynuował swoją karierę pisarską oraz pracę redaktorską.

Od 1945 roku był aktywnym członkiem redakcji tygodnika „Kuźnica”, a także wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (później PZPR). Z biegiem czasu zajął opozycyjne stanowisko wobec partii, a w 1957 roku podjął decyzję o jej opuszczeniu. W marcu 1964 roku był sygnatariuszem Listu 34, w którym bronił wolności słowa. W 1969 roku wstąpił do zarządu Polskiego PEN Clubu, a w latach 1975–1978 pełnił funkcję wiceprezesa, będąc od grudnia 1980 roku także członkiem zarządu Związku Literatów Polskich.

Na chrzest zdecydował się dopiero w wieku 60 lat. Objął również członkostwo w Radzie Duszpasterstwa Środowisk Twórczych oraz Radzie do Spraw Stosunków Polsko-Żydowskich przy prezydencie RP w latach 1991-1995, a także uzyskał status członka korespondenta Institut für die Wissenschaften vom Menschen w Wiedniu.

Postać Pawła Hertza stała się inspiracją dla Czesława Miłosza, który wzorował ją na postaci Piotra Kwinto w swojej powieści „Zdobycie władzy” z 1955 roku. Zmarł w Warszawie, a jego ostatnie miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 119-6-17).

Działalność literacka i wydawnicza

Paweł Hertz rozpoczął swoją karierę literacką w bardzo młodym wieku, debiutując w zaledwie szesnastu latach. Jego pierwszy wiersz został opublikowany pod tytułem Popiół w „Wiadomościach Literackich” w numerze 29 w roku 1934. W czasie okresu międzywojennego jego twórczość znajdowała się również w zasobach „Skamandru”. W zaledwie 17 roku życia wydał swój pierwszy tomik wierszy noszący nazwę Nocna muzyka (1935).

W dalszych latach Hertz publikował swoje wiersze, szkice literackie oraz recenzje w takich gazetach jak: „Tygodnik Powszechny”, „Nowa Kultura”, „Kuźnica”, „Więź”, „Znaki czasu”, oraz „Zeszyty Literackie”. Do bliskich przyjaciół Pawła należeli znani literaci, w tym Jarosław Iwaszkiewicz, Czesław Miłosz, Zygmunt Mycielski, Antoni Sobański, Stefan Kisielewski, Julian Stryjkowski oraz Henryk Krzeczkowski. Poza tym, Hertz utrzymywał także bliskie relacje z paryskimi twórcami „Kultury”, m.in. z Józefem Czapskim, Zygmuntem Hertzem oraz Konstantym A. Jeleńskim.

W latach 1945–1948 był redaktorem w „Kuźnicy”. Następnie, od 1949 do 1952 roku, pełnił funkcję kierownika redakcji klasycznej literatury rosyjskiej w Państwowym Instytucie Wydawniczym. W latach 1954-1959 zasiadał w komitecie redakcyjnym Słownika języka polskiego. Ponadto, współredagował „Rocznik Literacki” w latach 1955–1978 oraz 1979–1982, a w 1978 dołączył do rady redakcyjnej „Res Publica”, później znanej jako „Nowa Res Publica”. W roku 1990 był częścią redakcji Tygodnika „Solidarność”.

W 1957 roku Hertz był jednym z inicjatorów oraz członków redakcji miesięcznika „Europa”, jednak pismo to zostało wstrzymane przed opublikowaniem pierwszego numeru. Warto podkreślić jego wkład w opracowanie monumentalnej, siedmiotomowej antologii XIX-wiecznej poezji polskiej, zatytułowanej Zbiór poetów polskich XIX-wieku, która ukazała się w latach 1959-1979. Wspólnie z Władysławem Kopalińskim stworzył również Księgę cytatów z polskiej literatury pięknej (1975) oraz redagował różnorodne edycje utworów znanych polskich autorów, takich jak Kazimiera Iłłakowiczówna, Jan Kasproicz, Zygmunt Krasiński, Teofil Lenartowicz oraz Juliusz Słowacki.

Pawła Hertz interesowało również reprintowanie książek uznawanych za cenne dla polskiej kultury, a jego działania obejmowały również przynależność do Rady Programowej do Spraw Reprintów przy Wydawnictwach Artystycznych i Filmowych. W 1977 roku zainicjował w Państwowym Instytucie Wydawniczym serię „Podróże”, w ramach której wydał osiemnaście tomów klasyków literatury podróżniczej. Koordynował także wydania dzieł tak znanych autorów, jak Fiodor Dostojewski, Aleksander Puszkin, Lew Tołstoj oraz Iwan Turgieniew.

W dniu 23 sierpnia 1980 roku, Paweł Hertz dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy oraz publicystów wzywających władze komunistyczne do podjęcia dialogu z robotnikami strajkującymi. Nie można zapominać o jego znaczących osiągnięciach w dziedzinie tłumaczeń, w tym tłumaczeniu dzieł takich pisarzy jak Anna Achmatowa, Josif Brodski, Jacob Burckhardt, Antoni Czechow, Fiodor Dostojewski oraz Marcel Proust.

Cytaty

Andrzej Kijowski określił Pawła Hertza jako „wy­twor­nego piękni­siem i sno­bem” (13 I 1957).An­drzej Ki­jow­ski zwrócił uwagę na pewne cechy charakteru Hertza w swoich ocenach.

Maria Brandyś była zaniepokojona działalnością Pawła Hertza oraz jego kolegi, Henryka Krzeczkowskiego, którzy funkcjonowali w środowisku literackim w sposób, który budził kontrowersje. Wyraziła oburzenie, stwierdzając: „Im się po­zwa­la na mówie­nie ta­kich rze­czy, ja­kich nie ścier­piałoby się od rdzen­ne­go pol­skie­go oene­row­ca, bo nie trak­tu­je się tego na se­rio. Ale już naj­wyższy czas, aby to trak­to­wa­nie zmie­nić, bo Krzecz­kow­ski i Hertz sta­li się naj­bar­dziej zde­cy­do­wa­ny­mi wro­ga­mi i pasz­kwi­lan­ta­mi de­mo­kra­tycz­nej opo­zy­cji” (5 IV 1978).

Twórczość

Tomy poetyckie

W dorobku Pawła Hertza można znaleźć szereg tomików poetyckich, które stanowią istotny element jego twórczości. Wśród nich wymieniamy:

• Nocna muzyka, Warszawa, Sfinks, 1935,
• Szarfa ciemności, Warszawa, F. Hoesick, 1937,
• Dwie podróże, Warszawa, Czytelnik, 1946,
• Małe ody i treny, Warszawa, KiW, 1949,
• Nowy lirnik mazowiecki, Warszawa, Czytelnik, 1953,
• Wiersze wybrane, Warszawa, PIW, 1955,
• Pieśni z rynku, Warszawa, PIW, 1957,
• Śpiewnik podróżny i domowy, Warszawa, PIW, 1969,
• Poezje, Warszawa, PIW, 1983,
• Poezje wybrane, Warszawa, LSW, 1992.

Proza i eseje

Hertz także zapisał się w historii literatury poprzez swoje eseje i prozę, w której można znaleźć następujące tytuły:

• Z naszej loży (wraz z J. Rojewskim), Łódź, Poligrafika, 1946,
• Notatnik obserwatora, Łódź, W. Bąk, 1948,
• Sedan, Warszawa, Książka, 1948,
• Portret Słowackiego, Warszawa, PIW, 1949 (ostatnie wyd. Zeszyty Literackie, 2009),
• Dziennik lektury, Warszawa, PIW, 1954,
• Notatki z obu brzegów Wisły, Warszawa, Czytelnik, 1955,
• Domena polska, Warszawa, PIW, 1961,
• Słowacki. Romans życia, Warszawa, PIW, 1961,
• Ład i nieład, Warszawa, PIW, 1964,
• Wieczory warszawskie, Warszawa, Czytelnik, 1974,
• Świat i dom, Warszawa, PIW, 1977,
• Miary i wagi, Warszawa, PIW, 1978,
• Patrzę się inaczej, Warszawa, Pavo, 1994,
• Gra tego świata, Warszawa, Więź, 1997,
• Sposób życia. Z Pawłem Hertzem rozmawia Barbara R. Łopieńska, Warszawa, PIW, 1997,
• Szkice warszawskie. Wyb. i oprac. Marek Zagańczyk. Warszawa, Muzeum Warszawy, 2016.

Wydania listów

Interesującym aspektem twórczości Hertza są jego korespondencje. Poniżej znajdziemy wybrane wydania listów:

• Listy do Czesława Miłosza, w: Czesław Miłosz, Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisarzami 1945–1950, Kraków, Znak, 1998,
• Korespondencja z Jarosławem Iwaszkiewiczem, w: „Zeszyty Literackie” nr 81, 101, 103,
• Korespondencja z Aleksandrem Watem, w: Aleksander Wat, Korespondencja, tom I i II, Warszawa, Czytelnik, 2005,
• Paweł Hertz / Anna i Jarosław Iwaszkiewiczowie, Korespondencja, Warszawa, Zeszyty Literackie, 2015.

Wybrane tłumaczenia

Pawła Hertza charakteryzują również liczne tłumaczenia z obcych autorów. Jego działalność translatorska obejmuje m.in:

• Ilja Erenburg Upadek Paryża, Warszawa, Książka, 1946,
• Lew Tołstoj Dzieciństwo; Lata Chłopięce; Młodość, Warszawa, Czytelnik, 1950,
• Iwan Turgieniew Opowiadania wybrane, Warszawa, KiW, 1951,
• Anatole France Czerwona Lilia, Warszawa, Czytelnik, 1960,
• Anatole France Historia komiczna, Warszawa, Czytelnik, 1962,
• Georges Lenôtre Ze starych papierów, Warszawa, Czytelnik, 1965,
• Marcel Proust Jan Santeuil, t. I–II, Warszawa, PIW, 1969,
• Paweł Muratow Obrazy Włoch, t. I–II, Warszawa, PIW, 1972 (ostatnie wyd. Zeszyty Literackie, 2006–2012),
• Wiktor Łazariew Dawni mistrzowie, Warszawa, PWN, 1984,
• Martin Buber Opowieści chasydów, Poznań, W Drodze, 1986 (ostatnie wyd. Zeszyty Literackie, 2005),
• Jacob Burckhardt Czasy Konstantyna Wielkiego, Warszawa, PIW, 1992,
• Astolphe de Custine Rosja w roku 1839, t. I–II, Warszawa, PIW, 1995,
• Hugo von Hofmannsthal Księga przyjaciół i szkice wybrane, Kraków, WL, 1997.

Wybrane prace redakcyjne

Warto również zwrócić uwagę na redakcyjną działalność Hertza, która obejmowała m.in:

• Aleksander Puszkin Dzieła wybrane, t. I–VI, Warszawa, PIW, 1953–1954,
• Iwan Turgieniew Z pism, t. I–IX, Warszawa, PIW, 1953–1956,
• Fiodor Dostojewski Z pism, t. I–X, Warszawa, PIW, 1955–1964,
• Lew Tołstoj Dzieła, t. I–XIV, Warszawa, PIW, 1956–1958,
• Zbiór poetów polskich XIX-wieku, t. I–VII, Warszawa, PIW, 1959–1979,
• Zygmunt Krasiński Dzieła literackie, t. I–III, Warszawa, PIW, 1973,
• Księga cytatów z polskiej literatury pięknej (wraz z Władysławem Kopalińskim), Warszawa, PIW, 1975,
• Juliusz Słowacki Dzieła wybrane (wraz z Marianem Bizanem), t. I–III, Warszawa, PIW, 1986,
• Portret młodego artysty. Listy Józefa Rajnfelda do Jarosława Iwaszkiewicza (wraz z Markiem Zagańczykiem), Warszawa, Tenten, 1997.

Nagrody literackie

Paweł Hertz, jako ceniony tłumacz i edytor, zdobył szereg prestiżowych nagród, które uznają jego wkład w rozwój literatury i translatoryki. W 1971 roku został uhonorowany Nagrodą PEN Clubu za swoje osiągnięcia w przekładach literatury francuskiej.

Rok później, w 1972, jego praca została doceniona przez Fundację im. A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku, co podkreśla międzynarodowy zasięg jego działalności. W 1978 roku powtórnie otrzymał Nagrodę PEN Clubu, tym razem za wybitne osiągnięcia edytorskie, co świadczy o jego wpływie na polski rynek wydawniczy.

W kolejnych latach Hertz kontynuował swoje triumfy w dziedzinie przekładu. W 1995 roku zdobył Nagrodę „Literatury na Świecie” za swoje znakomite tłumaczenia, a rok później, w 1996, został wyróżniony Nagrodą ZAiKS za przekłady, które przyczyniły się do popularyzacji literatury zakorzenionej w kulturze francuskiej.

Ordery i odznaczenia

Paweł Hertz, polski działacz i twórca kultury, został uhonorowany licznymi odznaczeniami, które odzwierciedlają jego wkład w rozwój kraju. Poniżej przedstawiamy listę jego najważniejszych nagród:

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany w 1996 roku,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, odznaczony w 1974 roku,
• Srebrny Krzyż Zasługi, który otrzymał 8 maja 1946 roku,
• Medal 10-lecia Polski Ludowej, przyznany 19 stycznia 1955 roku.

---

Oceń: Paweł Hertz

---