Narcyza Żmichowska

---

Życiorys

Narcyza Kazimiera Józefa Żmichowska przyszła na świat w skromnej rodzinie ziemiańskiej, której majątek został utracony w wyniku wydziedziczenia jej babki. Te dramatyczne wydarzenia znalazły swoje odzwierciedlenie w jej twórczości, szczególnie w książce zatytułowanej O Pawle Edmundzie Strzeleckim. Jej matka, żona Jana Żmichowskiego, umarła trzy dni po jej narodzinach, co miało istotny wpływ na jej dalsze życie. Jan Żmichowski był pisarzem składu soli w Nowym Mieście nad Pilicą i to właśnie w Warszawie, do której przewieziono matkę, Zarzycianka przyszła na świat.

Po stracie matki, Narcyza była wychowywana przez krewnych na Podlasiu. Jej opiekunką była Tekla Raczyńska – najmłodsza siostra babki. W edukacji wsparła ją Zuzanna Wilczyńska w pensji, a później uczęszczała do Instytutu Guwernantek w Warszawie, gdzie nauczycielką była Klementyna z Tańskich Hoffmanowa. Jednakże Żmichowska krytycznie oceniła metody nauczania Hoffmanowej, zarzucając jej nieodpowiedni system pedagogiczny.

W 1838 roku podjęła pracę jako guwernantka w rodzinie hrabiów Zamoyskich. Jej wyjazd do Paryża z tą rodziną otworzył przed nią nowe możliwości. Tam spotkała swojego brata Erazma, który, jako emigrant po powstaniu listopadowym, wywarł na nią duży wpływ. Dzięki jego namowom Narcyza rozpoczęła studia w Bibliotece Narodowej Francji, zgłębiając prace takich myślicieli jak Gottfried Leibniz, Johann Fichte, August Schlegel, Immanuel Kant, Friedrich von Schelling i Adam Mickiewicz. Jako jedna z pierwszych kobiet uczestniczyła w posiedzeniach Akademii Francuskiej.

Po powrocie do kraju we wrześniu 1839 roku, przez Wielkopolskę, miała okazję spotkać się z autorką literatury dla ludu Bibianną Moraczewską oraz historykiem Jędrzejem Moraczewskim. Te spotkania utwierdziły ją w przekonaniu, że wszystkie warstwy społeczne tworzą naród, a edukacja jest kluczowa dla wszystkich, w tym dla chłopów, którzy mieli zostać pominięci przez historię. Jej zainteresowania obejmowały również walkę o niepodległość Polski.

Pobyt na obczyźnie wywarł na niej głęboki wpływ, przekształcając ją w osobę ekscentryczną, która odważnie wyrażała swoje poglądy, a nawet paliła cygara, co nie było akceptowane wśród przedstawicielek płci żeńskiej. Dzięki doskonałej znajomości języka francuskiego i szerokiemu wykształceniu, szybko zdobyła posadę nauczycielki domowej czworga dzieci Stanisława Kisieleckiego w majątku pod Łomżą. Jej liczne wizyty w Warszawie umożliwiły jej nawiązanie kontaktów z tamtejszymi intelektualistami.

Jej debiut literacki miał miejsce w „Pierwiosnku”, a także publikowała artykuły w „Pielgrzymie”, redagowanym przez Eleonorę Ziemięcką, oraz w „Przeglądzie Naukowym”, popularnym wśród kobiet. Po śmierci brata Narcyza założyła grupę Entuzjastek, skupiającą warszawskie emancypantki, które w latach 1842–1849 angażowały się również w działalność konspiracyjną. Prowadziła bliską korespondencję ze swoją uczennicą, Wandą Żeleńską, oraz z Bibianną Moraczewską. Analizy epistolografii Żmichowskiej sugerują orientację lesbijską, co zostało szerzej opisane przez Izabelę Filipiak w jej esejach badawczych, dotyczących prób zalegalizowania tej prawdy w czasach Żmichowskiej. Jej korespondencja, jak również część listów z czasów uwięzienia, przeszły pod silną cenzurę, zarówno ze strony zaborców, jak i autocenzurę autorek, które były świadome zagrożeń związanych z ich treścią.

W 1890 roku Henryk Kopia wydał publikację Listy Narcyzy Żmichowskiej do Tekli Dębskiej i innych osób. Natomiast najbardziej niecenzurowane listy Żmichowskiej odnalazły się dzięki Tadeuszowi Boyowi-Żeleńskiemu, który był synem jednej z adresatek oraz wydawcą dzieł Żmichowskiej w latach 1929–1930. W jego publikacjach pojawiły się fragmenty korespondencji Pauliny Zbyszewskiej, odnoszące się do czasów uwięzienia Żmichowskiej. Zawarte w nich myśli ukazują głębie relacji między przyjaciółkami: „Słuchaj Narcysso, Matka twoja gdyby żyła przeklęłaby miłość twoją – albo ciężką łzą opłakałaby nasz związek…”, „Moja jedyna, ja ciebie kocham całą siłą mojego bytu – ale aby cię godnie kochać braknie i cnoty i wzniesienia ducha – nie dosyć jeszcze – ale co skarbów było w duszy mojej, wszystko ci oddałam – wszystko. W tobie tylko przychodzę do uczucia samej siebie…”

W badaniach nad genezą powieści Poganka, M. Mann uznaje ją za paraboliczną autobiografię Żmichowskiej, sugerując, że autorka kryje się pod postacią kochanka bohaterki. W latach 1842–1845 mieszkała w Rzeczycy, gdzie prowadziła nielegalną szkołę wiejską oraz napisała swoje największe dzieło – Pogankę. Następnie, w latach 1844–1845, przebywała w Wielkopolsce, angażując się w kolportaż nielegalnej prasy na mocy polecenia Towarzystwa Demokratycznego Polskiego oraz inne działania sprzeciwiające się pruskiemu zaborcy.

Po powrocie do Warszawy w 1846 roku założyła pensję dla dziewcząt przy ul. Miodowej oraz krótko pracowała jako nauczycielka w Aleksandryjsko-Maryjskim Instytucie Wychowania Panien. Po ujawnieniu tzw. spisku rzemieślników została uwięziona, a następnie objęta aresztem domowym. Po zakończeniu powstania styczniowego, Żmichowska ponownie wyjechała do Paryża, gdzie studiowała na Sorbonie.

Zmarła po powrocie do kraju w wyniku ciężkiej choroby i spoczęła na cmentarzu Powązkowskim, w kwaterze 19-3-31.

Poglądy

Jej powieści poruszały kwestię społeczną, skupiając się na postaciach, które z determinacją dążyły do realizacji swoich celów. Autorka była zwolenniczką zmiany narodowych aspiracji; romantyczne pragnienia dążące do niepodległości, często skazane na porażkę, miały ustąpić miejsca zaspokojeniu potrzeb jednostki. Uważała, że ten proces jest kluczowy dla ogólnego dobrobytu społecznego.

Żmichowska była nie tylko pisarką, ale również dydaktyczką i pedagożką. Jej poglądy uformowały się jako kontrast do opinii Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, której zarzucała „męski punkt widzenia”, konserwatyzm oraz brak prawdziwego patriotyzmu. Opracowała program edukacyjny dla dziewcząt, w którym podkreślała, że wiedza jest niezbędna kobietom, aby mogły podejmować świadome decyzje i angażować się w różnorodne formy aktywności społecznej, a nie tylko w tradycyjne role żony i matki.

Celem nabywania wiedzy miało być przede wszystkim ich usamodzielnienie. Według słów Żmichowskiej: „Uczcie się, jeśli możecie; umiejcie jeśli potraficie i myślcie o tym, żebyście same sobie wystarczyły, bo w razie potrzeby nikt na was z opieką i wsparciem nie czeka.” Proponowała dwa różne programy edukacyjne: jeden skupiający się na umiejętnościach praktycznych dla dziewcząt, które chciały poświęcić się rodzinie i wychowaniu dzieci, a drugi – skierowany do uzdolnionych dziewcząt, nastawiony na naukowy rozwój. Oba te programy kładły duży nacisk na rozwijanie postaw patriotycznych oraz narodowych.

Podstawą kształcenia były cztery główne przedmioty: arytmetyka, geografia, nauki przyrodnicze oraz historia, a także nauka języków. Uczennice zachęcano do rozwijania umiejętności samodzielnego myślenia, syntezowania informacji oraz wyciągania wniosków. Żmichowska podkreślała potrzebę tworzenia „siostrzanych więzi” między kobietami, sugerując, że wspólny los łączy je w jedną całość, co zaowocowało powstaniem pojęcia „posiestrzenie”.

Działalność Żmichowskiej przyczyniła się do wzrostu świadomości roli i znaczenia kształcenia kobiet w społeczeństwie.

Dzieła

Twórczość Narcyzy Żmichowskiej jest niezwykle różnorodna i obejmuje wiele znaczących utworów, które wywarły wpływ na polską literaturę. Poniżej przedstawiamy listę jej najważniejszych dzieł:

• Poganka (powieść romantyczna; I wydanie 1846),
• Książka pamiątek (powieść osadzona na styku romantyzmu i pozytywizmu; 1847-48 [rozdz. I-XII] i 1885 [rozdz. XIII-XIV], I wyd. książkowe 1861),
• Dwoiste życie,
• Czy to powieść?,
• Ścieżki przez życie,
• Biała róża (powieść),
• Wolne chwile Gabryelli tom 1,
• Wykład nauk przeznaczonych do pomocy w domowym wychowaniu panien,
• Pewność (wiersz),
• Prządki. Powieść ze wspomnień dziecinnego wieku,
• O Pawle Edmundzie Strzeleckim.

Upamiętnienie

Narcyza Żmichowska jest upamiętniana w różnych miejscach, co podkreśla jej znaczenie w polskiej historii oraz literaturze. W parku Moczydło, usytuowanym na warszawskiej Woli, znajduje się aleja poświęcona tej wybitnej postaci. Ponadto, w różnych miastach Polski, takich jak Białystok, Kraków, Kędzierzyn-Koźle, Łódź, Poznań czy Wrocław, można znaleźć ulice noszące imię Narcyzy Żmichowskiej.

Jej dziedzictwo kontynuowane jest także w edukacji, bowiem jej imię nosi XV Liceum Ogólnokształcące w Warszawie, które kształci młodzież i utrwala pamięć o jej wkładzie w kulturę. Dodatkowo, jej imię posiada także Szkoła Podstawowa w Rzeczycy, co pokazuje, jak szerokie jest uznanie dla jej osoby w polskim społeczeństwie.

---

Oceń: Narcyza Żmichowska

---