Klementyna Hoffmanowa

---

Życie i twórczość

Pochodzenie i wczesne lata

Klementyna Hoffmanowa, urodzona w Warszawie w rodzinie szlacheckiej, była trzecią córką Ignacego Tańskiego oraz Marianny z Czempińskich. Jej rodzina posiadała znane korzenie: była wnuczką Jana Baptysty Czempińskiego oraz prawnuczką Józefa Fontany. Klementyna miała również trzy siostry: Aleksandrę, Zofię oraz Mariannę. Wczesne dzieciństwo spędziła w Wyczułkach pod Sochaczewem, a następnie mieszkała w Izdebnie, gdzie wychowywała ją starościna Aniela ze Świdzińskich Szymanowska, w atmosferze silnego przywiązania do języka oraz literatury francuskiej.

W wieku trzynastu lat dołączyła do rodziny, która przeniosła się do Warszawy, gdzie mieszkała w Pałacu Błękitnym. W tym okresie, mimo że Klementyna cieszyła się wsparciem matki, musiała zmierzyć się z trudnościami związanymi z brakiem ojca, który zmarł kawałek wcześniej. Jej matka, Marianna, samotnie wychowywała córki i starała się wykształcić je w praktycznym duchu, dostrzegając różnice w wchodzącym w życie młodym pokoleniu, kontra dotychczasowe sentymentalne wychowanie.

Uważała za istotne, aby kształcenie kobiet podlegało transformacji, z piastowaniem tradycji Komisji Edukacji Narodowej. Już w młodym wieku Klementyna wyrażała chęć dzielenia się wiedzą. Jej pierwsze próby literackie odbywały się w języku francuskim, a polskie dzieła były jej nieznane do szesnastego roku życia.

Debiut. Literatura moralistyczna

Influencja rodziny oraz przyjaciół zaszczepiła w Klementynie pasję do języków, historii i literatury polskiej. Wśród jej ulubionych autorów znajdowali się Jan Kochanowski, Piotr Skarga oraz Ignacy Krasicki. Od roku 1818 rozpoczęła pisanie pamiętników i nieocenioną w swoim twórczym życiu rolę odegrała matka, namawiając ją do zakładania własnych zapisków. Klementyna zadebiutowała w 1819 roku, publikując beletryzowany traktat pedagogiczny zatytułowany „Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie jej rady dla córki”, pod pseudonimem Młoda Polka. Utwór ten, będący głosem w sprawie wykształcenia kobiet, stawiał problemy dotyczące ich kształcenia w zrywie patriotycznym i społecznym.

W swojej książce wyraziła wiele postępowych idei, postulując m.in. zwiększenie zakresu wiedzy kobiet. Klementyna zwracała też uwagę na obronę narodowości i zwalczała wpływy cudzoziemskie; utwór ten spotkał się z pozytywnym odzewem i doczekał się czterech wydań w krótkim czasie.

W następnych latach, od 1822 do 1824, wydała drugą część swojego dzieła, noszącą tytuł „Amelia matką”, która miała być podręcznikiem dla matek, zawierającym nauki katolickie i klerykalne. Jednakże dzieło to nie odniosło sukcesu, nie powtórzyło majstersztyku „Pamiątki”.

Redaktorka Rozrywek dla dzieci. Sukces prozatorski

Klementyna Tańska w latach 1823–1824 był aktywna jako współredaktorka czasopisma „Rozrywki Wieczorne”, przyczyniając się do obiegu literackiego, a od 1824 do 1828 roku stworzyła i prowadziła pierwsze polskie czasopismo dla dzieci, „Rozrywki dla Dzieci”. Na łamach tego tytułu publikowała wiersze, bajki i opowiadania, w większości autorstwa własnego.

Wszystkie jej teksty niosły ze sobą elementy patriotyczne i wychowawcze, co przewijało się w różnych działach magazynu, jak wspomnienia narodowe czy utwory ułatwiające rozwój emocjonalny dzieci. Celem Klementyny było stworzenie polskiej literatury dziecięcej na wzór francuskich autorów, takich jak Arnaud Berquin i Joachim Heinrich Campe. Skupiała się na moralnym przesłaniu swych dzieł, pomagając w formowaniu zasad w życiu społecznym.

Niezwykle dbała o dostosowanie treści do wieku odbiorcy, co czyniło jej książki dostosowanymi do różnych grup wiekowych. Przykładem tego były książeczki skierowane do maluchów, takie jak „Wiązanie Helenki” i kolejna część przygód tej samej bohaterki. Te zbiory utworów cieszyły się ogromnym zainteresowaniem wśród czytelników przez wiele pokoleń.

Klementyna używała także krótkich form prozatorskich z moralnym przesłaniem, w tym dramatów, jak „Podwieczorek na Bielanach”. W jej twórczości dominował folklor, a także odsyłacze do historii w powieściach „Listy Elżbiety Rzeczyckiej do przyjaciółki swej Urszuli” oraz „Dziennik Franciszki Krasińskiej”. Obie te pozycje odbierane były jako pierwsze psychologiczne powieści w Polsce.

Dzięki swoim osiągnięciom stała się pierwszą Polką żyjącą z literatury, choć niejednokrotnie zdarzało się, że zaciągała długi na wydanie kolejnych dzieł.

Inspektorka pensji, wykładowczyni

W roku 1825 Klementyna objęła stanowisko inspektorki dwóch warszawskich pensji oraz dwóch szkół żeńskich, a rok później rozpoczęła działalność edukacyjną, wykładając w Instytucie Guwernantek. Mimo niewielkiego wynagrodzenia, Klementyna miała znaczący wpływ na edukację kobiet w Polsce.

W 1826 roku jej kandydatura do Towarzystwa Przyjaciół Nauk została odrzucona ze względu na regulacje prawne, które nie przewidywały przyjmowania kobiet do tego rodzaju instytucji. Franciszek Skarbek Rudzki oraz Feliks Bentkowski stanęli w jej obronie, jednak ich wsparcie było niewystarczające.

Od 1828 roku stała się wizytatorką wszystkich zakładów edukacyjnych w Warszawie, uzyskując niezależność finansową. Tańska ponadto zamierzała stworzyć pismo „Rozrywki Niedzielne”, jednak ze względu na brak czasu, projekt nie został zrealizowany. W 1828 roku, z powodu cenzury, zaniechała wydawania „Rozrywek dla Dzieci”.

W tych czasach pełniła istotną rolę w kręgach literackich, gościła takich intelektualistów jak Fryderyk Chopin, łącząc swoje życie z warszawską bohemą. Jej salon literacki stał się miejscem spotkań dla twórców, z czego wielu czerpało inspirację z jej pracy twórczej.

W 1829 roku Klementyna poślubiła historyka Karola Boromeusza Hoffmana, otwierając nowy etap w swoim życiu.

Powstanie listopadowe i emigracja

W dniu 29 grudnia 1830 roku, tuż po wybuchu powstania listopadowego, ustanowiła Związek Dobroczynności Patriotycznej Warszawianek, którego celem była pomoc rannym żołnierzom. Klementyna Hoffmanowa nie tylko działała jako autorka dokumentów, ale także zarządzała organizacją do momentu upadku powstania w październiku 1831 roku.

Wkrótce po tym, 14 października 1831 roku, w celu dotarcia do męża, wyjechała z Warszawy. Po dłuższej podróży zamieszkali w Dreźnie, gdzie stał się ich dom ośrodkiem polskiej inteligencji, goszczącym wielu znamienitych artystów, w tym Adama Mickiewicza.

Emigracja była dla Klementyny trudnym doświadczeniem, które ograniczało jej kontakty z młodzieżą oraz dostęp do publikacji. Niemniej jednak, w latach 1832–1834 zainicjowała wydawanie „Nowych Rozrywek dla Dzieci”, w których kładła nacisk na edukację etyczną i rozwój psychologiczny młodych ludzi. W tym czasie tknęła ją pasja do pisania powieści, w tym „Karolina” oraz „Krystyna”, które czerpały inspiracje z myśli francuskiej.

Choroba i śmierć

Klementyna zmagając się z problemami zdrowotnymi, przeszła dwie operacje na raka piersi. Niestety, jej kondycja nie uległa polepszeniu, co zmusiło ją do wyjazdu do Włoch na leczenie w roku 1844.

Zmarła 21 września 1845 roku i została pochowana na cmentarzu Pere-Lachaise w Paryżu. Uroczystość pogrzebowa była poświęcona jej zasługom oraz wkładowi w rozwój polskiej kultury, a przemówienia wygłosili m.in. ksiądz Hieronim Kajsiewicz oraz generał Henryk Dembiński.

Odbiór i spuścizna

W XIX wieku oraz w czasach międzywojennych fragmenty twórczości Klementyny Hoffmanowej były regularnie włączane do dziecięcych czytanek oraz różnorodnych wypisów szkolnych. Wśród jej wielu uczennic wyróżniały się takie postacie jak Seweryna Duchińska oraz Teodozja Gałęzowska. Córka Teodozji, Jadwiga Papi, oparła jeden z rozdziałów swojej powieści „Klementyna” na wspomnieniach swojej matki, co ukazuje silny wpływ nauczycielki na literaturę. Powieść ta, skierowana do dorastających panien, osnuta została na opowieści o życiu samej Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, wydana w 1905 roku.

Wspomnienia jej uczennicy, Felicji Boberskiej, są pełne uznania: „Wyrosłyśmy z jej pismami w ręku, z jej słowami w sercach i ustach. Jeżeli wychowanie nasze nie było lekkomyślne, powierzchowne, cudzoziemskie, jeżeli uczono nas żyć dla powinności i prawdy, jeżeli pokochałyśmy wszystko dobre i szlachetne, zapragnęłyśmy światła i wiedzy, w znacznej części zawdzięczamy to Hoffmanowej. Pisma jej wpłynęły niewątpliwie na ulepszenie wychowania kobiet w ogóle, a na wiele z nas w szczególności działały wybornie”.

Historyczka literatury, Zofia Ciechanowska, podkreśla, że Hoffmanowa miała znaczący wpływ na reformę wychowania kobiet w duchu kształtującej się miejskiej inteligencji, do której sama należała. Inicjowała literaturę pedagogiczną oraz stworzyła literaturę dla dzieci w języku polskim. Jej pierwsze dzieło narzuciło społeczeństwu nowoczesny ideał pedagogiczny, który odpowiadał w dużej mierze zmianom ekonomiczno-społecznym. To właśnie stąd wynikał wpływ jej tekstów na wychowanie przyszłych pokoleń.

Jednakże, według Ciechanowskiej, poglądy Hoffmanowej zaczęły spotykać się z coraz silniejszą krytyką, szczególnie ze strony Aleksandra Świętochowskiego w 1873 roku. Zauważyła ona, że „cechą ujemną pedagogiki Hoffmanowej jest klerykalizm”.

W latach 1875–1877, po jej śmierci, Dzieła Klementyny Hoffmanowej redagowała jedna z jej uczennic, Narcyza Żmichowska, która krytycznie odnosiła się do konserwatyzmu swojej nauczycielki. Obawy o reakcję społeczności powodowały, że wiele z jej sugestii edycyjnych nie zostało uwzględnionych przez wydawcę. Tom ósmy Dzieł zawierał esej krytyczny Żmichowskiej, zatytułowany „Słowo przedwstępne do dzieł dydaktycznych pani Hoffmanowej”. Grażyna Borkowska zauważyła, że nie jest jasne, czy tekst Żmichowskiej można określić jako „pamflet czy panegiryk”, podkreślając, że „Dzieła Hoffmanowej, wtedy poważane i uznane, poszły w świat ze skazą. Żmichowska naznaczyła je swoim sarkazmem, ostemplowała ironią i drwiną”.

Upamiętnienie

Pomniki

W 1848 roku dzięki zorganizowanej zbiórce wśród Emigracji, na grobie Klementyny Hoffmanowej odsłonięto pomnik, którego autorem był Władysław Oleszczyński. Na kamieniu upamiętniającym pisarkę znalazł się wyryty cytat z jej pamiętników: „Wszystkie dzieci polskie są moimi dziećmi”. Serce pisarki zostało uroczyście złożone w katedrze na Wawelu.

Ulice

Klementyna Hoffmanowa została uhonorowana poprzez nadanie imienia jej ulicom w wielu polskich miastach. Wśród nich można wymienić: Białogard, Kraków, Kutno, Nowy Sącz, Otwock, Poznań, Przemyśl, Rzeszów oraz Warszawę.

Szkoły

• IX Liceum Ogólnokształcące w Warszawie (w latach 1874–1961 było wyłącznie żeńskie, a później zostało przekształcone w placówkę koedukacyjną),
• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Klementyny Hoffmanowej w Tarnowie, mieszcząca się przy ul. Reymonta,
• Szkoła Podstawowa im. Klementyny z Tańskich Hoffmanowej w Izdebnie Kościelnym,
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Klementyny Hoffmanowej w Oświęcimiu.

Prace (wybór)

Ważniejsze publikacje

W 1818 roku zadebiutowała praca „Kolęda Młodej Polki rówiennicom swoim na rok 1819”, wydana w Warszawie. W tej publikacji znalazło się wiele różnorodnych elementów, w tym kalendarz, wstęp oraz szereg historycznych powieści, takich jak Wanda, Małgorzata z Zembocina, Wisława, Ludgarda, Jadwiga i Barbara Radziwiłłówna. Dla wzbogacenia treści dołączono także synonimy: Pamięć, Wspomnienie, Pamiątka.

Rok później, w 1819, ukazała się książka „Pamiątka po dobrej matce”, w której autorka złożyła ostatnie rady dla córki. Tekst ten został przetłumaczony na język czeski, francuski oraz rosyjski.

W 1820 roku Hoffmanowa zaprezentowała Powieści moralne dla dzieci, przywołując wiele opowiadań, takich jak Kolęda, Balik dziecinny, oraz Wielkanoc. W latach 1822–1824 opublikowała „Amelia matką”, stanowiącą kontynuację „Pamiątki po dobrej matce”.

Rok 1823 przyniósł „Wiązanie Helenki”, przeznaczoną dla najmłodszych uczących się czytać. W kolejnych latach jej twórczość wzbogacono o wiele powiastek, które na stałe zagościły w publikacjach „Rozrywki Wieczorne” oraz „Rozrywki dla Dzieci”, gdzie można znaleźć liczne opowiadania.

Oprócz tego, Hoffmanowa w latach 1824–1828 zajmowała się biografiami znanych Polaków i Polek, udostępniając szczegółowe życiorysy. Jej twórczość w tym okresie była niezwykle różnorodna, obejmując zarówno komedia, jak i bajki, które składały się na pełen zbiór jej literackiego dorobku.

Przekłady

Hoffmanowa była również znaną tłumaczką, czego dowodem jest powieść (P. Marivaux): Nie zastanawiać się nad niczym, która ukazała się w „Pamiętniku Warszawskim” w 1818 roku. Przetłumaczyła także A. L. Barbault: Rozmyślania religijne dla dzieci, co przyczyniło się do wzbogacenia polskiej literatury dla dzieci.

W 1831 roku z języka niemieckiego przetłumaczyła (Ch. Schmidt): Gołąbek, który skierowała do najmłodszych czytelników. Kolejnym istotnym dokonaniem był przekład (Ch. Montalembert): Życie świętej Elżbiety, opublikowany w 1838 roku.

Prace edytorskie i redakcyjne

Hoffmanowa była w ciągu swojego życia redaktorem i wydawcą wielu czasopism. Jej najważniejszym dziełem redakcyjnym były „Rozrywki dla Dzieci”, które wydawane były od 1824 do 1828 roku. Czasopismo to dało przestrzeń dla wielu młodych autorów i promowało wartościową literaturę dla dzieci.

Współpracowała także z innymi wydawnictwami, w tym z „Nowym kalendarzem domowym na rok 1829” oraz „Nowymi Rozrywkami dla Dzieci”. W jej pracach redakcyjnych znajdowały się także wyjątki z dzieł klasyków polskiej literatury.

Wydania zbiorowe

W dorobku autorki znalazły się liczne wydania zbiorowe. W 1833 roku ukazał się „Wybór pism…”, który był nowym, oryginalnym wydaniem przepisanym i poprawionym przez autorkę. W późniejszych latach, np. w 1849 roku, wydano Pisma pośmiertne, obejmujące jej główne osiągnięcia literackie.

Również w latach 1857-1859 odbyła się publikacja zbiorowej Pisma…, w której została zawarta reszta jej dorobku.

Listy i materiały

Dzięki zachowanym listom i materiałom możemy lepiej poznać życie osobiste Hoffmanowej. Jej korespondencja z takimi osobami jak F. Siarczyński, J. Lelewel czy Izabela Starzyńska wskazuje na głębokie relacje towarzyskie oraz zaangażowanie autorki w sprawy literackie i społeczne.

W archiwach znajdują się także dziesiątki innych listów, które rzucają światło na życie i twórczość Klementyny Hoffmanowej, ukazując jej wpływ na rozwój literatury polskiej oraz poświęcenie dla edukacji dzieci i młodzieży.

---

Oceń: Klementyna Hoffmanowa

---