Jan Żołna-Manugiewicz

---

Rodzina

Jan Żołna-Manugiewicz pochodził z zubożałej rodziny ziemiańskiej z korzeniami ormiańskimi, co nadaje jego historii wyjątkowy kontekst. Jego ojcem był Józef Wacław, natomiast matką – Michalina Henryka z domu Bartlewicz.

W jego rodzinie znajdowało się dwoje rodzeństwa, co z pewnością miało wpływ na jego wychowanie i późniejsze życie. W 1935 roku zdecydował się na zawarcie związku małżeńskiego z Heleną Hyłą, która pełniła rolę drogistki.

Miał dwie córki: Hannę Leclerc, która zasłynęła jako geografka oraz nauczycielka języka francuskiego, a także Agnieszkę, która zajmuje się fotografią oraz jest specjalistką w dziedzinie reprografii.

Studia

Jan Żołna-Manugiewicz rozpoczął swoją edukację na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie studiował w latach 1925-1930. W trakcie swojego ostatniego roku kształcenia, zdołał uczestniczyć w interesujących seminariach dotyczących etnografii Słowian, które odbywały się na Uniwersytecie Jagiellońskim, prowadzonych przez uznanego etnografa Kazimierza Moszyńskiego.

W tym czasie Żołna-Manugiewicz miał również okazję zdobywać praktyczne doświadczenie w krakowskim Muzeum Etnograficznym, co niewątpliwie wzbogaciło jego wiedzę teoretyczną. Po powrocie do Warszawy zyskał stypendium, dzięki któremu rozpoczął pracę w charakterze laboranta w Zakładzie Etnologii Instytutu Nauk Antropologicznych Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (TWN).

Równolegle do pracy naukowej, w tym samym okresie, Jan uczył geografii w dwóch warszawskich gimnazjach państwowych. Jego kariera akademicka dynamicznie się rozwijała – w latach 1932-1939 pełnił funkcję młodszego, a następnie starszego asystenta w Katedrze Etnologii Wolnej Wszechnicy Polskiej (WWP). W ramach swoich obowiązków, prowadził ćwiczenia do wykładów Stanisława Poniatowskiego dla studentów WWP z Łodzi.

W 1936 roku, po zdaniu wszystkich wymaganych egzaminów oraz dokonaniu badań, które zostały uwieńczone pracą pod tytułem Typy i rozmieszczenie jarzem w Europie, osiągnął tytuł magistra filozofii, co otworzyło przed nim kolejne drzwi w dalszej karierze akademickiej.

Praca

W 1928 roku, podczas swoich studiów, Jan Żołna-Manugiewicz rozpoczął swoją karierę zawodową, podejmując pierwszą pracę w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Jego głównym zadaniem było opracowywanie zbioru etnograficznego pochodzącego z Huculszczyzny. W roku 1931 objął funkcję kierownika oraz kustosza Miejskiego Muzeum Etnograficznego w Łodzi, które obecnie funkcjonuje jako Muzeum Etnograficzne i Archeologiczne.

Muzeum znajdowało się w początkowej fazie swojej działalności, co stawiało przed Manugiewiczem wiele wyzwań. Musiał on stworzyć podstawowe założenia teoretyczne instytucji, określić zarówno jej terytorialny, jak i merytoryczny zasięg działania, a także znaleźć odpowiednie pomieszczenia oraz wyposażyć je w niezbędne urządzenia techniczne. Na początku zespół pracowniczy był wyjątkowo niewielki, składał się jedynie z kierownika, pracowników naukowych, sekretarki i woźnego, co zmuszało do szybkiego uzupełnienia kadry.

W celu wzbogacenia zbiorów etnograficznych, Manugiewicz stworzył sieć terenowych badaczy oraz informatorów. Ich działalność odbywała się zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami. W 1932 roku zainicjował kolejne znaczące przedsięwzięcie – założenie Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Ludoznawczymi i Archeologicznymi w Łodzi. Główne cele tej organizacji obejmowały popularyzację wiedzy na temat etnologii oraz archeologii, a także dbanie o zabytki związane z tymi dyscyplinami naukowymi. Manugiewicz pełnił w Towarzystwie rolę skarbnika, a także był redaktorem publikowanych przez organizację „Wiadomości Ludoznawczych”.

II wojna światowa

W grudniu 1939 roku, Jan Żołna-Manugiewicz został zmuszony do wysiedlenia do Krakowa wraz z całą swoją rodziną. W kolejnych miesiącach, w maju 1941 roku, przeniósł się do gminy Bielawy, która znajduje się w okolicach Łowicza. W tym miejscu zarabiał na życie dzięki pracy w rolnictwie.

Warto zaznaczyć, że Żołna-Manugiewicz był aktywnie zaangażowany w działania konspiracyjne, zwłaszcza te związane z ruchem lewicowym. Jego wysiłki i zaangażowanie w tej dziedzinie przyniosły owoce – w późniejszych latach stał się jednym z założycieli Krajowej Rady Narodowej (KRN). Osiągnął znaczącą pozycję, obejmując stanowisko przewodniczącego Komisji Kultury, Nauki i Oświaty.

Żołna-Manugiewicz pełnił funkcję posła KRN aż do 1946 roku i brał udział w pracach wielu komisji poselskich. Interesującym jest fakt, że nie związał się z żadną konkretną partią polityczną. W trakcie II wojny światowej przyjął pseudonim Szymon Żołna.

Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku został mianowany specjalnym wysłannikiem Krajowej Rady Narodowej do Lublina. W tym krytycznym okresie przez kilka dni pełnił tymczasowo funkcję przewodniczącego nowo utworzonego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w tym mieście, aż do czasu przybycia Kazimierza Sidora.

Lata powojenne

W latach 1945–1953 Jan Żołna-Manugiewicz był aktywnym członkiem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Brał udział w pracach komitetu redakcyjnego „Prac i Materiałów Etnograficznych”, gdzie angażował się w rozwój polskiej etnografii.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej, w 1946 roku, zdecydował się na wycofanie się z czynnej działalności politycznej. Jednocześnie wystąpił z inicjatywą powołania muzeum etnograficznego w Warszawie, mając na uwadze, iż wcześniejsza instytucja została zniszczona w trakcie konfliktu. Uważał, że nowe muzeum będzie doskonałą okazją do dokumentowania oraz przedstawienia bogatej specyfiki etnograficznej Polaków, a także podkreślenia jej wartości w kontekście szerszego rozwoju cywilizacji.

Celem nowego muzeum miało być gromadzenie zbiorów zarówno z Polski, jak i innych krajów europejskich, co miało za zadanie ukazanie miejsca Polski w kontekście kultury europejskiej. Chciał, aby zbiory te ilustrowały etnograficzne różnorodności ludów świata, które zachowały swoje rdzenne kulturowe cechy.

W październiku 1946 roku utworzono Muzeum Kultur Ludowych w Młocinach, które z biegiem czasu przekształciło się w Państwowe Muzeum Etnograficzne. Było to największe tego typu muzeum w Polsce. Siedzibą tej instytucji stał się zniszczony XVIII-wieczny pałac Bruhla w Młocinach pod Warszawą, otoczony malowniczym parkiem. Dzięki determinacji oraz zaangażowaniu Manugiewicza udało się nie tylko odbudować obiekt, ale również zebrać reprezentatywne zbiory. W rezultacie, już w 1948 roku otwarto pierwszą wystawę pt. „Strój i odzież ludowa”.

Manugiewicz marzył o tym, żeby w parku muzealnym znalazły się różnorodne formy budownictwa ludowego z różnych regionów Polski. Pragnął, aby zwiedzający mieli możliwość przeżywania aktywnego wypoczynku, uczestnicząc w zespołach artystycznych i dyskusyjnych. Niestety, jego ambitne plany nie zostały w pełni zrealizowane.

W jego wizjach ważną rolę odgrywała idea stworzenia w muzeum centrum badań polonijnych. Celem tego przedsięwzięcia miało być badanie wkładu polskiej emigracji w rozwój miejsc i krajów osiedlenia, a także zapobieganie wynaradawaniu się Polaków żyjących za granicą poprzez ułatwianie im kontaktu z ojczystym dziedzictwem kulturowym. Pomysł ten, podobnie jak wiele innych, został zrealizowany dopiero później przez różne instytucje.

W 1947 roku Manugiewicz zajął się opracowaniem koncepcji organizacji przemysłu ludowego w Polsce na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych. Nieco później, bo w 1952 roku, zorganizował wystawę etnograficzną na barce, która przez kolejne 16 lat pływała latem po Wiśle, prezentując różnorodne wystawy ukazujące zarówno polską, jak i egzotyczną kulturę.

Jego zaangażowanie w działalność kulturalną kontynuowano do 1954 roku, kiedy to został powołany w skład Komisji Zakupów i Ocen Dzieł Sztuk Plastycznych w Ministerstwie Kultury i Sztuki, a także do komisji oceniającej stroje ludowe dla zespołu „Śląsk”. Jednakże w październiku 1955 roku Jan Manugiewicz został usunięty z pozycji dyrektora PME w Warszawie i przeszedł w stan spoczynku.

Po przejściu na emeryturę, mimo starań o stałe zatrudnienie, w tym na Uniwersytecie Warszawskim, nie udało mu się zdobyć wymarzonej pracy. Zdecydował się na hodowlę owiec, ukończył kurs rolniczy, a następnie technikum rolnicze. Nabył ziemię pod Sochaczewem, gdzie rozpoczął hodowlę, początkowo sezonową, a później całoroczną.

Jan Żołna-Manugiewicz został pochowany na Cmentarzu Komunalnym Północnym w Warszawie (kwatera E-XVII-1-3-19).

Ordery i odznaczenia

Jan Żołna-Manugiewicz otrzymał wiele cennych odznaczeń i wyróżnień za swoje zasługi. Wśród nich znajdują się:

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski,
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
• Medal za Warszawę 1939–1945 (przyznany 17 stycznia 1946),
• Pamiątkowy Medal z okazji 40. rocznicy powstania Krajowej Rady Narodowej (1983).

Dorobek naukowy

Jan Manugiewicz, znany z zamiłowania do teorii kręgów kulturowych, był pod dużym wrażeniem osiągnięć szkoły kulturowo-historycznej w dziedzinie etnologii. Wychowując się pod okiem prof. Stanisława Poniatowskiego, stał się jego wiernym uczniem. W swoich esejach podejmował krytyczną analizę metod badawczych, z głównym naciskiem na schematy podziału kultur zasadniczych opracowane przez W. Schmidta. Formułował swoje tezy korzystając z dorobku takich dyscyplin jak etnologia, archeologia, paleoetnologia czy paleolingwistyka. Na przełomie lat 40. zrezygnował z wcześniejszych przekonań, przechodząc na pozycje marksistowskiego materializmu.

W swojej twórczości pisał recenzje i przewodniki muzealne dotyczące ekspozycji stałej oraz wystaw czasowych w Muzeum Kultury Ludowej. Przygotował również pięć haseł do Słownika starożytności słowiańskich. Niestety, wiele jego nieopublikowanych prac sprzed 1939 roku zostało straconych podczas II wojny światowej. Po wojnie, ponad dwadzieścia tekstów, które stworzył, zostało zaliczonych do archiwum Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.

Wybrane publikacje

• 1932 Maskarady karnawałowe: „podkoziołek” – „kłoda” – Matka Boska Gromniczna. „Wiadomości Ludoznawcze”, t. 1, z. 1, s. 6–9,
• 1932–1933 Współczesne poglądy na pochodzenie dzisiejszych kultur ludowych świata. „Wiadomości Ludoznawcze” (cykl artykułów 1932: z. 2, s. 34–39, z. 3–4, s. 63–85; 1933: z. 1–2, s. 1–11, z. 3–4, s. 41–53),
• 1932 Muzeum Etnograficzne w Łodzi. „Ziemia”, nr 17, z. 4–5, s. 141–143,
• 1949 Zadania generalne Muzeum Kultur Ludowych. „Polska Sztuka Ludowa”, nr 7–8, s. 232–235,
• 1966 Etnografia w Warszawskich Towarzystwach Naukowych i ich zastępnikach. „Lud”, t. 51, cz. 1, s. 61–69,
• 1995 Polskie stroje ludowe, Łódź.

---

Oceń: Jan Żołna-Manugiewicz

---