Janusz Pajewski

---

Życiorys

Janusz Pajewski pochodził z rodziny, która była głęboko osadzona w tradycji powstańczej, szczególnie w kontekście powstania styczniowego. W jego rodzinnych historiach przewijają się losy przodków, którzy brali udział w zrywach narodowych. Jego daleki przodek, Walenty Pajewski, wziął udział w bitwie pod Wiedniem, gdzie według rodzinnych legend był znany królowi Janowi III. Pierwsze edukacyjne kroki Janusz stawiał na kompletach, a później kontynuował naukę w Gimnazjum Ziemi Mazowieckiej.

Następnie uczęszczał do liceum w Warszawie, gdzie również rozpoczął studia z zakresu historii na Uniwersytecie Warszawskim. W trakcie swojej edukacji, przez dwa lata przewodził działalności Koła Naukowego Historyków. W 1926 roku zapisał się na seminarium prowadzonym przez Oskara Haleckiego, a w 1929 roku uzyskał tytuł doktora na podstawie pracy zatytułowanej 'Stosunki polsko-węgierskie. Niebezpieczeństwo tureckie 1516–1526′. W 1933 roku habilitował się na podstawie rozprawy 'Węgierska polityka polska w XVI wieku’.

Do 1936 roku jego zainteresowania koncentrowały się na historii XVI wieku, po czym zwrócił się ku badaniom nad okresem najnowszym, w szczególności w zakresie historii biograficznej oraz zagadnień związanych z dyplomacją. W 1937 roku rozpoczął wykłady z historii politycznej Polski w XIX i XX wieku w Wyższej Szkole Dziennikarskiej w Warszawie oraz wykłady z zakresu historii współczesnej w Szkole Nauk Politycznych w 1938 roku.

W czasie II wojny światowej Janusz Pajewski brał czynny udział w tajnym nauczaniu, a także napisał swoją drugą publikację, obejmującą dwa tomy syntezy historii Polski, koncentrującą się na latach 1794–1864 oraz 1864–1918. Sławę zyskała również biografia Zygmunta Augusta. W końcu 1940 roku dołączył do Biura Informacyjno-Politycznego Związku Walki Zbrojnej, które od 1942 roku przekształciło się w Armię Krajową, gdzie pisał do biuletynów, posługując się pseudonimami takimi jak inżynier Mroczkiewicz czy doktor Wróblewski.

W wyniku powstania warszawskiego stracił nie tylko dorobek życia, ale również swoich rodziców, co zmusiło go do przeprowadzki do Milanówka pod Warszawą. Po wojnie krótko powrócił do dydaktyki, wykładając na Uniwersytecie Warszawskim, w Szkole Głównej Handlowej oraz Szkole Nauk Politycznych. W październiku 1945 roku równolegle objął stanowisko wicedyrektora w Biurze do Spraw Repatriacji w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

W grudniu 1946 roku osiedlił się w Poznaniu, gdzie podjął pracę naukową z inicjatywy Zygmunta Wojciechowskiego, wspierany przez Kazimierza Tymienieckiego oraz Adama Skałkowskiego. Od stycznia 1947 roku prowadził wykłady z historii stosunków międzynarodowych XIX i XX wieku na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. W tym samym roku objął kierownictwo Studium Niemcoznawczego w Instytucie Zachodnim, a w 1948 roku Katedrę Historii Powszechnej Nowożytnej na Uniwersytecie Poznańskim.

W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych zaczęły się kontrowersje związane z jego pracami o historii Niemiec, które władze uważały za niewłaściwe. Rozważano nawet jego usunięcie z pracy w Instytucie Zachodnim, do czego jednak nie doszło. Jego działalność publikacyjna w tym czasie została jednak ograniczona. Od końca lat pięćdziesiątych Pajewski wznowił publikacje, głównie na temat imperializmu niemieckiego oraz historii Polski w XIX i XX wieku. Napisał także syntezę historii powszechnej XIX wieku (na lata 1871–1918), która stała się akademickim podręcznikiem.

W 1951 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego nauk humanistycznych, a w 1958 roku – profesora zwyczajnego. W 1951 roku zostałem prodziekanem, a w 1955 roku dziekanem Wydziału Filozoficzno-Historycznego. Podejmując funkcję dziekana, był inicjatorem nadania poznańskiemu uniwersytetowi imienia Adama Mickiewicza. Współtworzył ideę powołania Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, gdzie prowadził Zakład Historii Powszechnej Nowożytnej i Najnowszej. W latach 1973–1976 pełnił również funkcję wiceprzewodniczącego Association Européenne d’Histoire Contemporaine.

Janusz Pajewski nie zaprzestał pracy naukowej nawet po przejściu na emeryturę. Został uhonorowany w 1997 roku medalem Palmae Universitatis Studiorum Posnaniensis, jako pierwszy laureat tego odznaczenia. Do 2002 roku był aktywnym pracownikiem Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. W 1978 roku, po licznych sporach z cenzurą (dzięki interwencjom m.in. Jaremy Maciszewskiego), opublikował przełomową w polskiej historiografii książkę 'Odbudowa państwa polskiego 1914–1918′, która w opozycji do oficjalnej wersji historii, nie stawiała rewolucji październikowej jako kluczowego czynnika do odzyskania niepodległości przez Polskę. Jego publikację nagrodzono w tygodniku „Polityka”. W późniejszym czasie stworzył fundamentalną pracę 'Pierwsza wojna światowa’ oraz 'Budowę Drugiej Rzeczypospolitej’.

Otrzymał również tytuł doktora honoris causa zarówno Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, jak i Université des Sciences Humaines w Strasburgu. Przez swoją całokształt działalność naukową wykształcił wielu adeptów, w tym pięćdziesięciu trzech doktorów.

Życie prywatne

W rodzinie Janusza Pajewskiego ojciec, Zdzisław, był ekonomistą oraz dyrektorem Fabryki Obić Papierowych i Papierów Kolorowych „J. Franaszek S.A.” w Warszawie. Matka, Stefania z Reklewskich, poświęcała się pracy domowej.

W 1937 roku miał miejsce ważny moment w życiu Janusza, gdy poślubił Kazimierę, z domu Nehring, którą poznał podczas studiów. W marcu 1938 roku powitali na świecie córkę, Krystynę. Rodzina Pajewskiego ma także w swoich szeregach znaną postać – profesor UAM Aleksandrę Kosicką-Pajewską, historyk oraz filologa.

Janusz Pajewski zmarł w swoim domu na Podolanach. Jego miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu św. Jana Vianneya w Poznaniu, w kwaterze św. Barbary-31-38.

Odznaczenia

Janusz Pajewski został uhonorowany wieloma prestiżowymi odznaczeniami, które świadczą o jego znaczącym wkładzie w rozwój kraju oraz działalność na rzecz społeczeństwa. Poniżej przedstawiono listę przyznanych mu wyróżnień:

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, 1964,
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, 1985,
• Złoty Krzyż Zasługi, 1955,
• Krzyż Komandorski papieskiego Orderu Świętego Sylwestra, 1992,
• Medal Komisji Edukacji Narodowej,
• Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego, 1964,
• Odznaka Honorowa Miasta Poznania, 1967,
• Palmae Universitatis Studiorum Posnaniensis, 1997.

Uczniowie

Do grona uczniów Janusza Pajewskiego zaliczają się liczne osobistości, w tym Antoni Wójcicki, Zygmunt Boras, Antoni Czubiński, Kazimierz Dopierała, Bogusław Drewniak, Janusz Faryś, Edward Jokiel, Jerzy Krasuski, Waldemar Łazuga, Aleksandra Kosicka-Pajewska, Witold Mazurczak, Krzysztof Marchlewicz, Stanisław Nawrocki, Danuta Płygawko, Tomasz Schramm, Maciej Serwański, Zdzisław Wroniak, Marian Wilk, Andrzej Zarzycki.

Obszary badawcze

Janusz Pajewski skupia się na różnych interesujących obszarach badawczych. W szczególności jego zainteresowania obejmują następujące tematy:

• stosunki polsko-węgiersko-tureckie w XVI wieku,
• niemcoznawstwo,
• II Rzeczpospolita,
• I wojna światowa.

Publikacje

Bibliografie prac

W zbiorze prac nad twórczością profesora Janusza Pajewskiego, autorstwa Danuty Plygawko, można znaleźć szereg znaczących publikacji. Poniżej przedstawiamy niektóre z nich:

• Danuta Plygawko, Bibliografia prac profesora Janusza Pajewskiego, w: W. Łazuga, Profesor. Rzecz o Januszu Pajewskim, Poznań 1997, s. 87–101,
• Danuta Plygawko, Bibliografia prac profesora doktora Janusza Pajewskiego, [w:] Polska. Niemcy Europa. Studia z dziejów myśli politycznej i stosunków międzynarodowych, pod red. A. Czubińskiego, Poznań 1977, s. 17–28,
• Danuta Plygawko, Prace doktorskie przygotowane pod kierownictwem naukowym profesora doktora Janusza Pajewskiego, [w:] Polska. Niemcy Europa. Studia z dziejów myśli politycznej i stosunków międzynarodowych, pod red. A. Czubińskiego, Poznań 1977, s. 30–33,
• Danuta Plygawko, Bibliografia prac profesora doktora Janusza Pajewskiego, [w:] Polacy i Niemcy. Dziesięć wieków sąsiedztwa. Studia ofiarowane profesorowi Januszowi Pajewskiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. Antoniego Czubińskiego, Warszawa 1987, s. 18–29,
• Danuta Plygawko, Prace doktorskie przygotowane pod kierownictwem naukowym profesora doktora Janusza Pajewskiego, [w:] Polacy i Niemcy. Dziesięć wieków sąsiedztwa. Studia ofiarowane profesorowi Januszowi Pajewskiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. Antoniego Czubińskiego, Warszawa 1987, s. 30–33,
• Danuta Plygawko, Bibliografia prac profesora Pajewskiego, [w:] Waldemar Łazuga, Profesor. Rzecz o Januszu Pajewskim, Poznań 1997, s. 87–101,
• Danuta Plygawko, Prace doktorskie przygotowane pod kierownictwem naukowym profesora doktora Janusza Pajewskiego, [w:] Waldemar Łazuga, Profesor. Rzecz o Januszu Pajewskim, Poznań 1997, s. 83–85,
• K. Jankowiak, E. Łyczkowski, Bibliografia prac Janusza Pajewskiego, „Zeszyty Naukowe UAM. Historia” (1988), z. 8, s. 9–15.

Książki

Janusz Pajewski był niezwykle płodnym autorem, który pozostawił po sobie bogaty dorobek literacki na temat historii oraz polityki. Lista jego publikacji jest imponująca i obejmuje wiele kluczowych tematów, które rzucają światło na zmieniające się realia polityczne w Polsce oraz w Europie.

• Węgierska polityka Polski w połowie XVI wieku (1540–1571), Kraków: Polska Akademja Umiejetności 1932,
• Turcja wobec elekcji Walezego, Kraków: nakł. aut. 1933,
• Projekt przymierza polsko-tureckiego za Zygmunta Augusta, Warszawa 1935 (Odbitka: z Księgi ku czci Oskara Haleckiego wydanej w XXV-lecie jego pracy naukowej),
• Legacja Piotra Zborowskiego do Turcji w 1568 r. Materjały do historji stosunków polsko-tureckich za panowania Zygmunta Augusta, Lwów: Polskie Tow. Orjentalistyczne 1936,
• Niemcy w czasach nowożytnych (1517 – 1939), 1947,
• Niemcy na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa: Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa „Czytelnik” 1948,
• Berlin-Bagdad. Z dziejów polityki niemieckiej na Bliskim Wschodzie w czasach wilhelmińskich, Poznań: Druk. Uniw. Pozn 1949,
• Konflikt junkrów z burżuazją w początkach ery imperializmu, Poznań 1952,
• Powstanie kierunku rewizjonistycznego w socjalizmie niemieckim w świetle niektórych liczb, Poznań 1952,
• Z dziejów niemieckiej myśli politycznej, Poznań 1948,
• „Mitteleuropa”. Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej, Poznań: Instytut Zachodni 1959,
• Problem polsko-niemiecki w traktacie wersalskim, pod red. J. Pajewskiego przy współudz. J. Krasuskiego, G. Labudy, K. Piwarskiego, Poznań: Instytut Zachodni 1963,
• Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa: „Wiedza Powszechna” 1960,
• Z badań nad pracami historycznymi Joachima Lelewela: referaty i głosy dyskusyjne z sesji naukowej UAM zorganizowanej ku uczczeniu setnej rocznicy śmierci, red. Janusz Pajewski, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 1962,
• Historia powszechna 1871–1918, Warszawa: PWN 1967 (I wydanie, pozycja wielokrotnie wznawiana),
• Wokół sprawy polskiej. Paryż-Lozanna-Londyn, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1970,
• Nauka i oświata w kształceniu świadomości patriotycznej Polaków, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza 1974,
• Odbudowa państwa polskiego 1914–1918, Warszawa: Państ. Wyd. Naukowe 1978,
• Albert Sorel, Kwestia wschodnia w XVIII wieku. Pierwszy podział Polski i traktat kainardżyński, oprac. i wstępem poprzedził Janusz Pajewski, przekładu z fr. dokonali słuchacze Uniwersytetu Lwowskiego pod kier. Szymona Askenazego, Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy 1981,
• Développement de la conscience nationale en Europe Centrale du XVIe au XXe siècle: actes du Colloque polono-francais, Poznań, les 6–7 avril 1981, réd. des actes Janusz Pajewski et Maciej Serwański, Poznań: Wyd. Naukowe UAM 1982,
• Stanisław Dzierzbicki, Pamiętniki z lat wojny 1915–1918, słowem wstępnym poprzedził Janusz Pajewski, przypisy oprac. Danuta Płygawko, tekst przygot. do dr. z rękopisu Tomasz Jodełka-Burzecki, Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy 1983,
• Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. Janusza Farysia i Janusza Pajewskiego, Szczecin – Poznań: „Likon” 1991,
• Pierwsza wojna światowa 1914–1918, Warszawa: Państ. Wyd. Naukowe 1991,
• (współautor: Waldemar Łazuga) Gabriel Narutowicz: pierwszy prezydent Rzeczypospolitej, Warszawa: „Książka i Wiedza” 1993,
• Budowa Drugiej Rzeczypospolitej: 1918–1926, Kraków: PAU 1995, ISBN 83-902528-9-9,
• Ministrowie spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej, Szczecin 1992,
• Maria Lubomirska, Pamiętnik księżnej Marii Zdzisławowej Lubomirskiej 1914–1918, do druku przygot. Janusz Pajewski, objaśnienia oprac. Aleksandra Kosicka-Pajewska, Poznań: Wyd. Poznańskie 1997,
• Sens dziejów Polski, Poznań: Wyd. Naukowe UAM 1996, ISBN 83-232-0824-7,
• Rozprawy i studia z dziejów powszechnych i Polski, Poznań: IH. UAM 1997, ISBN 83-86650-06-0,
• Kajetan Morawski, Wspólna droga z Rogerem Raczyńskim. Wspomnienia, wstęp Janusz Pajewski, przedm. Marcin Libicki, przygot. do dr. i objaśnienia Przemysław Matusik, Poznań: Wyd. Poznańskie 1998,
• (współautor: Aleksandra Kosicka-Pajewska), Polska – Rosja, posł. opatrzył Tomasz Schramm, Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 2005,
• Przeszłość z bliska. Wspomnienia, Warszawa 1983, ISBN 83-06-00946-0,
• Poza wczoraj. Wspomnienia, Poznań: „Book Service” 1992, ISBN 978-8385539001.

Publikacje o prof. Januszu Pajewskim

Poniżej przedstawiamy zbiory publikacji dotyczących profesora Janusza Pajewskiego, które ukazały się na przestrzeni lat. Jest to cenna dokumentacja jego życia i pracy naukowej.

• Waldemar Łazuga, Profesor. Rzecz o Januszu Pajewskim, Poznań 1997,
• Waldemar Łazuga, Janusz Pajewski 5 V 1907 – 10 XII 2003, „Przegląd Zachodni”, nr 4 (313) 2004, s. 259–262,
• Dariusz Matelski, Jubileusz Profesora Janusza Pajewskiego, „Studia Historyczne”, 1997, nr 4, s. 625–627,
• Dariusz Matelski, Palmae Universitatis Studiorum Posnaniensis. Jubileusz Profesora Janusza Pajewskiego, „Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny” 5 (1998), s. 221–224,
• Dariusz Matelski, Jubileusz Profesora Janusza Pajewskiego, 6 maja 2002, „Studia Historyczne” 40 (2002), z. 3/4 (178–179), s. 345–348,
• Dariusz Matelski, Janusz Pajewski (1907–2003), „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 40 (2005), s. 351-353,
• Krzysztof Marchlewicz, Jubileusz 90-lecia urodzin Profesora Janusza Pajewskiego. Poznań, 5 maja 1997 r., „Dzieje Najnowsze” 29 (1997), nr 3, s. 261–262,
• Marian Leczyk, Profesor Janusz Pajewski – nestor polskich historyków, „Dzieje Najnowsze” 29 (1997), nr 4, s. 207–210,
• Tomasz Schramm, Profesor Janusz Pajewski, „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 8 (2002), nr 2, s. 9–13,
• Tomasz Schramm, Profesor Janusz Pajewski (1907–2003), „Studia Historica Slavo-Germanica” 25 (2003), s. 313–316,
• „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 8 (2002), nr 2: Artykuły i studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Pajewskiemu w dziewięćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, pod red. nauk. Tomasza Schramma,
• Janusz Faryś, Prof. dr hab. Janusz Pajewski (1907–2003), „Dzieje Najnowsze” 36 (2004), nr 3, s. 273–276,
• Henryk Olszewski, Janusz Pajewski (1907–2003), „Kwartalnik Historyczny” 111 (2004), nr 4, s. 175–178,
• Piotr Wandycz, Janusz Pajewski (1907–2003). In memoriam, „Zeszyty Historyczne” (2004), z. 147, s. 216–219,
• Danuta Płygawko, Janusz Pajewski. Uczony – mistrz – przyjaciel (1907–2003), „Poznański Rocznik Archiwalno – Historyczny” 10/11 (2003/2004), s. 410–415,
• Roman Wapiński, Janusz Pajewski (5 V 1907 – 10 XII 2003), „Rocznik PAU” (2003/2004), s. 237–239,
• Krzysztof Marchlewicz, Janusz Pajewski – człowiek i uczony. W setną rocznicę urodzin, „Przegląd Zachodni” 63 (2007), nr 3, s. 289–292,
• Janusz Pajewski [1907–2003] – człowiek i uczony. Materiały z sesji naukowej w stulecie urodzin profesora Janusza Pajewskiego 7–8 maja 2007 r., red. Aleksandra Kosicka-Pajewska, Tomasz Schramm, Poznań 2007. Treść: Słowo wstępne s. 7–8; Pajewski Janusz, Curriculum vitae, s. 9–11; Aleksandra Kosicka-Pajewska, Czym był Uniwersytet dla Janusza Pajewskiego?, s. 13–23; Maciej Serwański, Profesor Janusz Pajewski jako badacz dziejów nowożytnych, s. 25–39; Wojciech Wrzesiński, II Rzeczpospolita w twórczości historycznej Janusza Pajewskiego, s. 41–58; Piotr Wandycz, Profesor Janusz Pajewski jako historyk dyplomacji, s. 59–66; Przemysław Hauser, Janusz Pajewski jako badacz dziejów Niemiec, s. 67–92; Tomasz Schramm, „Historia powszechna 1871–1918” jako podręcznik akademicki, s. 93–107; Andrzej Leśniewski, Działalność konspiracyjna Janusza Pajewskiego w czasie okupacji, s. 109–126; Aleksandra Kosicka-Pajewska, Janusz Pajewski w czasie drugiej wojny światowej, s. 127–143; Zbigniew Mazur, Profesor Janusz Pajewski w Instytucie Zachodnim, s. 145–176; Krzysztof Jankowiak, Janusza Pajewskiego żywot książkami naznaczony, s. 177–207; Czesław Bartnik, O duchowości Profesora Janusza Pajewskiego, s. 209–213; Janusz Faryś, Nauczyciel i Mistrz, s. 215–220; Roman Wapiński, Profesor Pajewski w mojej pamięci, s. 221–224; Listy nadesłane do organizatorów sesji, s. 226–229,
• Michał Kozłowski, Oskar Halecki i jego uczniowie. Wzajemne relacje po latach, [w:] Oskar Halecki i jego wizja Europy, red. Małgorzata Dąbrowska, t. 3, Warszawa–Łódź: IPN 2014, s. 24–77.

Każda z powyższych prac stanowi istotny wkład w badania nad historią i naukową działalnością profesora Janusza Pajewskiego.

---

Oceń: Janusz Pajewski

---