Grażyna Lipińska

---

Życiorys

Grażyna Lipińska była córką Witolda Sokołowskiego, noszącego herb Gozdawa, oraz literatki Anny Marii ze Skarbków. W 1912 roku wspólnie z matką oraz rodzeństwem przeprowadziła się do Myślenic, gdzie zaczęła odgrywać kluczową rolę w utrzymaniu rodziny. Jej praca polegała głównie na udzielaniu korepetycji oraz przepisywaniu podręczników. Dodatkowo, organizowała pomoc dla gospodarstw chłopskich, których mężczyźni walczyli lub ginęli na froncie. W sierpniu 1918 roku wyjechała do Lwowa do swojego ojca, tam podjęła naukę w Państwowym Żeńskim Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego. Już jako 16-latka, najpierw jako harcerka, a później jako żołnierz Polskiej Organizacji Wojskowej, aktywnie uczestniczyła w obronie Lwowa, pełniąc funkcję sanitariuszki, kuriera oraz wywiadowczyni.

Dwudziestolecie międzywojenne (1919-1939)

W roku 1920 zaangażowała się w Bitwę Warszawską, po czym pracowała jako sanitariuszka w jednym z wojskowych szpitali w Krakowie. Po zdaniu matury w Zakopanem, gdzie przeniosła się jej matka, rozpoczęła studia na Wydziale Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, na kierunkach chemia oraz fizyka. Jednak w 1921 roku przerwała naukę, aby wziąć udział w III powstaniu śląskim, gdzie zajmowała się werbunkiem oraz transportem broni, najczęściej w znanych jej powiatach myślenickim i wadowickim. W roku akademickim 1921–1922 przeniosła się do Warszawy, gdzie kontynuowała edukację na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej.

W trakcie nauki zdobyła doświadczenie praktyczne w prywatnej fabryce farmaceutycznej w Grodzisku, którą współzarządzał przyszły rektor Politechniki, profesor Józef Zawadzki, ojciec Tadeusza Zawadzkiego, znanego również jako „Zośka”. Na drugim roku studiów podjęła pracę jako laborantka w niemieckiej fabryce ultramaryny „Szetzer-Werner” w Warszawie. Prowadziła współpracę z profesorem Czesławem Grabowskim z Politechniki, pracując nad projektem płuczki do oczyszczania procesów gazowych w celu ograniczenia zanieczyszczenia środowiska. W czasie studiów była także jedyną kobietą z wykształceniem technicznym zatrudnioną w Królewskiej Hucie na Górnym Śląsku. W 1928 roku ukończyła studia na Katedrze Maszynoznawstwa Chemicznego jako pierwsza kobieta na tym kierunku na Politechnice Warszawskiej, a w tym samym roku zawarła małżeństwo z Edmundem Lipińskim, które niestety szybko się rozpadło.

Poza swoimi studiami robiła także karierę jako nauczycielka, prowadząc zajęcia między innymi w Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego, Gimnazjum im. Marii Curie-Skłodowskiej oraz w Państwowej Żeńskiej Szkole Przemysłowo-Handlowej, równocześnie kontynuując kształcenie w Instytucie Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz przygotowując doktorat. Z roku 1935 na stałe była dyrektorką szkoły zawodowej w Grodnie. Dzięki jej działaniom otwierano nowe placówki oświatowe, a także tworzone były internaty, by ułatwić dostęp do edukacji młodzieży ze wsi. W roku 1938 organizacje kobiece, do których należała, nominuowały ją na posła do Sejmu, co zaowocowało przygotowaniem programu rozwoju szkół polskich oraz inicjatywy zakładania szkół z językiem białoruskim.

II wojna światowa (1939–1945)

W obliczu agresji III Rzeszy na Polskę, zajęła stanowisko komendantki Pogotowia Społecznego w Grodnie. Po inwazji ZSRR na Polskę brała udział w organizacji obrony miasta przed Armią Czerwoną. Szeroko znana jest historia jej bohaterskiego działania, gdy z narażeniem życia uratowała kilkunastoletniego Tadeusza Jasińskiego, który był przykuty do sowieckiego czołgu, chociaż niestety chłopiec zmarł w jej ramionach. Po zdobyciu Grodna przez Armię Czerwoną, w listopadzie 1939 roku została aresztowana przez NKWD, a następnie uwięziona w Mińsku. W dniu 29 stycznia 1941 roku, po brutalnym śledztwie, skazano ją na 10 lat łagrów oraz 15 lat zsyłki. W wyniku ataku Niemiec na ZSRR, przeszła wraz z innymi więźniami NKWD tak zwanej drodze śmierci z Mińska do Czerwienia (Ihumienia), gdzie z kilkuset osobami udało jej się uciec, udając więźniów kryminalnych. Po długiej wędrówce dotarła do Warszawy, gdzie angażowała się w działalność Związku Walki Zbrojnej, który później przekształcił się w Armię Krajową. W trakcie okupacji niemieckiej prowadziła zajęcia w różnych szkołach, biorąc udział w tajnym nauczaniu. W styczniu 1942 roku została skierowana przez Komendę Główną ZWZ do Mińska, obejmując funkcję zastępcy szefa ekspozytury białoruskiego wywiadu dalekiego zasięgu. Wiosną 1944 roku, dzięki swojemu bohaterstwu, została odznaczona Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari przez komendanta głównego Armii Krajowej.

Po 25 lipca 1944 roku, tuż po zajęciu Mińska przez Armię Czerwoną, została znowu zatrzymana przez NKWD, oskarżając ją o szpiegostwo na rzecz Wielkiej Brytanii, co skutkowało wyrokiem 6 lat łagru. W roku 1950, również w Wilnie, postawiono ją przed sądem raz jeszcze, co zakończyło się 25-letnim wyrokiem łagrów. W tym trudnym okresie była wielokrotnie przetrzymywana w ciasnych celach na Łubiance, oraz w innych więzieniach, gdzie przeszła brutalne śledztwo. Po zakończeniu swojej długiej odysei w łagrach w Bracku, Gorkim, Orszy, Nowosybirsku, Suchobezwodnej, Tajszecie i Kemerowie, została ułaskawiona w październiku 1956 roku, a 15 października tego samego roku wróciła do kraju.

PRL i emerytura (1956-1995)

Po powrocie do Polski w 1956 roku, rozpoczęła pracę w Bibliotece Głównej Politechniki Warszawskiej, gdzie pozostała przez 20 lat, aż do przejścia na emeryturę. Od 1964 roku pracowała także na stanowisku adiunkta oraz starszego kustosza dyplomowanego, a jej zadaniem była pomoc w gromadzeniu specjalistycznego księgozbioru technicznego. Grażyna Lipińska była nie tylko pracownikiem, ale także przewodniczącą Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość oraz aktywną członkinią NSZZ „Solidarność” od 1980 roku. W maju 1992 roku uczestniczyła w nadaniu imienia 17 Rozwadowskiej Drużynie Harcerek, tak bliskiej jej sercu, regularnie odwiedzając je aż do swojej śmierci. Wspomnieć warto, że wśród jej najbardziej zaszczytnych odznaczeń był mały proporczyk, otrzymany od harcerek z Rozwadowa.

Była również autorką książki dokumentalnej zatytułowanej „Jeśli zapomnę o nich…”, w której opisuje swoje przeżycia z lat wojny i zesłania, wydanej po raz pierwszy w Paryżu w 1988 roku. Za tę publikację uhonorowano ją Nagrodą im. Jerzego Łojka w 1991 roku. W ostatniej fazie swojego życia była nominowana do stopnia generała brygady, jednak formalne wymogi powodowały, że tylko jedna osoba mogła otrzymać awans, co ostatecznie przyczyniło się do jego przyznania Marii Wittek, ponieważ to ona była starsza. Niestety, do awansu ppłk. Lipińskiej nigdy nie doszło.

Grażyna Lipińska zmarła 30 listopada 1995 roku w Warszawie, przeżywszy 93 lata. W dniu jej pogrzebu, zorganizowanego z asystą wojskową, została pochowana na cmentarzu przy kościele św. Katarzyny na Służewie w Warszawie. Warto zaznaczyć, że podczas ceremonii pogrzebowej obecny był sztandar Szczepu harcerskiego Leśne Plemię, działającego w Rozwadowie.

Odznaczenia

Grażyna Lipińska, znana ze swej niezłomnej służby i poświęcenia, otrzymała liczne odznaczenia, które odzwierciedlają jej znaczący wkład w historię Polski. Poniżej znajdują się wyróżnienia, które odznaczają jej osobę oraz działalność na rzecz ojczyzny:

• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari, przyznany na mocy rozkazu będącego w gestii Komendy Głównej Armii Krajowej z 1944 roku, nr 13147,
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, przyznany pośmiertnie w 2007 roku,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
• Krzyż Niepodległości,
• Krzyż Walecznych, nadany w 1942 roku,
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami,
• Medal X-lecia Niepodległości,
• Medal Wojska,
• Krzyż Armii Krajowej,
• Krzyż Obrony Lwowa,
• Krzyż Grodzieński,
• Medal Polonia Mater Nostra Est.

Każde z tych odznaczeń podkreśla jej niezwykłe osiągnięcia oraz zasługi dla kraju, które pozostaną w pamięci następnych pokoleń.

Życie prywatne

Grażyna Lipińska pochodziła z rodziny złożonej z trojga rodzeństwa. Miała dwie siostry, Marię Danutę Żelazowską, która zmarła w 1933 roku, oraz Stefanię Żelazowską, żyjącą w latach 1907–1992. Oprócz nich, w jej życiu znaczącą postacią był także brat, dr Stefan Lech Sokołowski, który niestety zginął w Katyniu w 1940 roku z rąk NKWD.

W 1928 roku, Grażyna wstąpiła w związek małżeński z Edmundiem Lipińskim, którego poznała podczas studiów. Jednakże, ich małżeństwo nie przetrwało próby czasu, szybko się rozpadło i nie doczekało się potomstwa.

Upamiętnienie

Imię Grażyny Lipińskiej zostało uhonorowane przez 17 Rozwadowską Drużynę Harcerek Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, która ma swoją siedzibę w Stalowej Woli. Również, czytelnia Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej nosi jej imię.

Oprócz tego, Grażyna Lipińska stała się bohaterką książki autorstwa Barbary Otwinowskiej, zatytułowanej „Grażyna Lipińska Ludzie Niezwyczajni” wydanej przez DIG S.J. w 2001 roku.

Bibliografia, linki

Bibliografia dotycząca Grażyny Lipińskiej zawiera wiele istotnych informacji oraz publikacji, które są niezbędne do zrozumienia jej wkładu w kulturę i naukę. Oto najważniejsze pozycje:

• – Adam Hlebowicz, Grażyna Lipińska, Warszawa 2020, Wyd. Instytut Pamięci Narodowej, ISBN 978-83-8229-002-8, wersja zdigitalizowana,
• – Dudzińska Elżbieta, Grażyna Lipińska (1902-1995) – starszy kustosz dyplomowany Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej, pedagog, oficer AK, [w:] Bibliotekarze bibliotek specjalnych. Warszawa : Wydaw. SBP, 2007, s. 37-41 (Bibliotekarze Polscy we Wspomnieniach Współczesnych ; t. 10),
• – Dudzińska Elżbieta: Lipińska Grażyna, [w:] Słownik pracowników książki polskiej. Suplement III. Warszawa : Wydaw. SBP, 2010, s. 171-172.

---

Oceń: Grażyna Lipińska

---