Eligiusz Niewiadomski

---

Życiorys

Działalność artystyczna i publicystyczna

Eligiusz Niewiadomski edukację artystyczną rozpoczął od ukończenia gimnazjum realnego w Warszawie w 1889 roku. Następnie uczęszczał do warszawskiej szkoły rysunkowej, gdzie uczył się pod okiem Wojciecha Gersona, uznawanego za jednego z ważniejszych przedstawicieli ówczesnej sztuki. W latach 1890–1894 studiował na wydziale malarstwa w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, gdzie wyróżniał się jako jeden z najzdolniejszych studentów, zdobywając m.in. trzy srebrne medale oraz otrzymując stypendium przez dwa lata o wartości 300 rubli rocznie.

Ukończenie studiów w 1894 roku zwieńczyło otrzymanie wielkiego złotego medalu za obraz „Centaury w lesie”. W trakcie nauki Niewiadomski opublikował również szereg artykułów w rosyjskiej prasie. Lata 1895–1896 spędził w Paryżu, gdzie kontynuował naukę, a jego prace zaczęły być czynnie prezentowane, w tym obraz „W lesie” podczas Salonu Paryskiego w 1896 roku.

Po powrocie do stolicy w 1896 roku związał się z „Kuriera Codziennego” jako sprawozdawca artystyczny oraz podjął współpracę z „Kurierem Warszawskim”, gdzie prowadził dział krytyki artystycznej. Będąc zwolennikiem modernizmu, publikował także artykuły w „Tygodniku Ilustrowanym” i „Ziarnie”, zestawiając krytyczne recenzje wystaw z własnymi refleksjami o życiu artystycznym w Polsce i za granicą. Jego prace były cenione, zwłaszcza przez Stanisława Witkiewicza.

Niewiadomski wystawiał swoje dzieła, m.in. w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, gdzie zdobył złoty medal za obraz „Rodzina centaurów (O zmierzchu)” w 1896 roku oraz trzecią nagrodę za pejzaż tatrzański w 1897 roku. W Zachęcie zaprezentował szereg innych prac, m.in. „Portret doży” (1897), „Z Bretanii” (1897), „Las w słońcu” (1897), „Golgota ducha” (1898) oraz „Przed południem” (1898). Ponadto, W 1897 roku na wystawie w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych zaprezentował obraz „Cisza leśna”.

W Warszawskim Salonie Aleksandra Krywulta zamieścił takie prace jak „Studium młodej kobiety” (1897), „Akt kobiecy” (1898) i „Portret” (1898). Jako aktywny członek komitetu retrospektywnej wystawy sztuki polskiej, był również członkiem Warszawskiego Towarzystwa Artystycznego od 1899 oraz Zarządu Towarzystwa Zachęty, któremu jednak wystawiał krytykę w swoich tekstach.

Niewiadomski był również zaangażowany w utworzenie w Warszawie Szkoły Sztuk Pięknych na europejskim poziomie. Sporządził statut uczelni, a także przyciągnął wiele wybitnych artystów, takich jak Ferdynand Ruszczyc, Xawery Dunikowski, Edward Trojanowski oraz Kazimierz Stabrowski, do uczęszczania w jej próby.»

Niewiadomski, podobnie jak wielu jego współczesnych, uległ modzie na wyjazdy do Zakopanego, gdzie stał się jednym z pionierów polskiego taternictwa. Opracował jedną z pierwszych map Tatr, na której zawarł szlaki turystyczne oraz schroniska, a także wydany w 1899 roku popularny zbiór historycznych map pt. „Album do dziejów Polski”.

W latach 1898–1902 pełnił rolę wykładowcy rysunków w Warszawskim Instytucie Politechnicznym, a także uczył w szkole Edwarda Ronthalera. Czy podczas nauczania w pensjach żeńskich, takich jak Szkoła im. Cecylii Plater-Zyberkówny, organizował różne odczyty oraz wykładów z zakresu sztuki na prowincji. Wydał także wiele prac naukowych, w tym dwutomowe dzieło „O sztuce średniowiecznej” oraz artykuły w czasopiśmie „Witeź”.

Między 1904 a 1910 rokiem zrealizował polichromię w kościele farnym pw. św. Bartłomieja w Koninie, ozdobiając również jego okna secesyjnymi witrażami. Po wybuchu pierwszej wojny światowej, od 1914 do 1918, nauczał historii sztuki na Wydziale Humanistycznym Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie, korzystając z nowoczesnych materiałów ikonograficznych, w tym przezroczy. W czasie wojny powstały jego broszury dotyczące propagowania sztuki, takie jak „Potrzeby artystyczne Warszawy wobec przewidywanych zmian politycznych” (Warszawa 1915) i „Program i metoda nauki rysunku w średnich i wyższych szkołach techniczno-mechanicznych” (Warszawa 1917). W latach 1916-1917 zajmował się malowaniem portretów i kompozycji artystycznych, ilustrując jednocześnie czasopisma. Niestety, 28 lutego 1918 roku uległ poważnemu wypadkowi, wyskakując z tramwaju.

Działalność publiczna i polityczna

W młodości Niewiadomski stał się aktywny w tajnych organizacjach uczniowskich w Warszawie. W Petersburgu był prezesem organizacji polskich studentów. W 1891 roku brał udział w pierwszej patriotycznej demonstracji w Warszawie po powstaniu styczniowym, która została zorganizowana przez studentów z okazji rocznicy Konstytucji 3 maja. Jego poglądy były na początku nieujawnione, jednak w Paryżu zadeklarował sympathię do socjalizmu.

Po powrocie do Warszawy w 1897 roku zaangażował się w ruch narodowo-demokratyczny, wstępując do tajnej Ligi Narodowej, na co wpływ mieli Roman Dmowski i Zygmunt Balicki. Działał w tajnym Towarzystwie Oświaty Narodowej, przemycając nielegalne wydawnictwa narodowo-demokratyczne, takie jak „Przegląd Wszechpolski” i „Polak”. Niestety, w nocy z 2 na 3 czerwca 1901 roku został aresztowany przez rosyjską policję i spędził kilka miesięcy w więzieniu na Pawiaku i w cytadeli warszawskiej.

Niewiadomski rzucił członkostwo Ligi Narodowej, kiedy w związku z wojną rosyjsko-japońską próbował wymusić przeprowadzenie antyrosyjskiej akcji dywersyjnej, która została odrzucona. Mimo to, jego reakcje na sprawy narodowe wskazywały na jego zdecydowane przekonania nacjonalistyczne.

Pojawiając się w Warszawie po wybuchu I wojny światowej, wysłał swoją rodzinę do Kijowa i 1 marca 1918 roku został kierownikiem wydziału malarstwa i rzeźby w Ministerstwie Kultury i Sztuki w rządzie Rady Regencyjnej, a następnie kierował II Wydziałem w Ministerstwie Sztuki i Kultury od 1919 roku. W 1920 roku, gdy rozpoczęła się ofensywa bolszewicka, złożył wniosek o urlop i chciał wstąpić do Wojska Polskiego, ale nie przyjęto go ze względu na wiek (51 lat). Na polecenie generała Kazimierza Sosnkowskiego został przyjęty do pracy w kontrwywiadzie w Oddziale II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a następnie przeniesiony do 5 pułku piechoty Legionów, gdzie jako szeregowiec walczył na froncie wraz z synem Stefanem. Po demobilizacji w 1921 roku wrócił do Warszawy na dawne stanowisko w Ministerstwie Kultury i Sztuki.

Zamach i kara śmierci

Osobny artykuł: Zamach na Gabriela Narutowicza. W dniu 16 grudnia 1922 roku podczas otwarcia wystawy w warszawskiej Zachęcie, Niewiadomski oddał trzy strzały z rewolweru w kierunku prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Pomimo udzielonej pomocy, Narutowicz zmarł na miejscu, w wyniku krwotoku płucnego.

Niewiadomski nie tylko się nie bronił, ale także bez oporu został aresztowany przez policję. W dniu 30 grudnia 1922 roku, w pierwszym dniu procesu w Sali Kolumnowej pałacu Paca, Niewiadomski został skazany na karę śmierci, o co sam poprosił. W trakcie postępowania sądowego przyznał się do zamiarów zamachu na Józefa Piłsudskiego, uznając go za główną przyczynę politycznego rozkładu Polski. Jednak po przeczytaniu jego deklaracji o nieubieganiu się o fotel prezydenta, dokonał zmiany intencji i postanowił zabić Narutowicza.

Niewiadomski zdecydował nie wznosić apelacji, oczekując egzekucji napisał list otwarty „Do wszystkich Polaków” oraz testament polityczny „Kartki z więzienia”, które zawierały jego refleksje na temat polityki. Ukończył także dzieło „Malarstwo polskie XIX i XX wieku”. Przed egzekucją otrzymał ostatnie namaszczenie od kapucyna o. Wacława-Wiatóra Rytela.

Podczas wykonywania wyroku Niewiadomski prosił, aby nie przywiązywać go do słupka ani nie zasłaniać mu oczu. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Ginę za Polskę, którą gubi Piłsudski!”. Ostatecznie został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny 31 stycznia 1923 roku.

W 2009 roku Dariusz Baliszewski, pisząc o mordercy prezydenta, przywołał diagnozy dwóch niezależnych psychiatrii (Marię Kazubską i Andrzeja Rogiewicza), które wskazywały na przypadek zachowania paranoidalnego, definiując to jako „obłęd posłannictwa”.

Początkowo Niewiadomski został pochowany w grobie tymczasowym w miejscu egzekucji, tj. na terenie Cytadeli Warszawskiej. Po ekshumacji jego ciało przeniesiono na cmentarz Powązkowski (kwatera 235-1/2/-1/2/3), gdzie pogrzeb zgromadził około 10 tysięcy ludzi.

Film

W fabularnym filmie pt. „Śmierć prezydenta” z 1977 roku, który został wyreżyserowany przez Jerzego Kawalerowicza, w rolę Eligiusza Niewiadomskiego doskonale wcielił się Marek Walczewski.

Rodzina

Eligiusz Niewiadomski przyszedł na świat w Warszawie 1 grudnia 1869 roku. Był synem Wincentego Niewiadomskiego, który pełnił rolę literata, a także urzędnika w mennicy warszawskiej, a ułamek jego życia wypełniły wydarzenia związane z powstaniem styczniowym. Jego matką była Julia z domu Werner. Rodzina Niewiadomskich miała bogatą historię, sięgającą aż XVI wieku, a ich herbem był Prus I, znany również z przydomku „Goleń”. Posiadali korzenie w wsi Niewiadoma, znajdującej się w okolicach Sokołowa Podlaskiego.

Niestety, w wieku zaledwie 2 lat Eligiusz stracił swoją matkę. Od tego momentu, to jego starsza siostra Cecylia wzięła na siebie obowiązek opieki nad nim. W rodzinie Niewiadomskich należy również wspomnieć o Romanie, bracie Eligiusza, który był inżynierem kolejowym oraz aktywnym działaczem narodowej demokracji, żyjącym w latach 1861–1944.

---

Oceń: Eligiusz Niewiadomski

---