Cerkiew św. Jana Klimaka w Warszawie

---

Historia

Okoliczności budowy

Prawosławna cerkiew znajdująca się na terenie cmentarza w dzielnicy Wola to prywatna inicjatywa arcybiskupa warszawskiego i nadwiślańskiego Hieronima. Jej rolą była wspieranie głównej parafii, którą była cerkiew Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej, mieszcząca się w historycznym kościele św. Wawrzyńca, po jego odebraniu katolikom po wydarzeniach powstania listopadowego. Głównym celem powstania cerkwi było uczczenie pamięci Iwana Iljicza Ekziemplarskiego, zmarłego 8 sierpnia 1902 roku w Piatigorsku, będącego synem arcybiskupa.

W roku 1903 arcybiskup zakupił działkę położoną wzdłuż wschodniego muru cmentarza, przy ulicy Wolskiej, która miała powierzchnię 1237 sążni kwadratowych. Cena zakupu wyniosła 4275 rubli. Dnia 28 czerwca 1903 roku został w tym miejscu położony kamień węgielny, co zainicjowało budowę cerkwi. Projekt architektoniczny opracował Władimir Pokrowski, architekt eparchialny. Całkowite koszty budowy oraz ogrodzenia pokrył arcybiskup warszawski. Budynek został ukończony w czerwcu 1905 roku, jednak jego konsekracja miała miejsce dopiero 15 października 1905, również dokonywana przez arcybiskupa Hieronima. Uroczystość łączyła się z pogrzebem Iwana Ekziemplarskiego. Zgodnie z jego wolą, arcybiskup Hieronim również został pochowany w tym samym miejscu, wkrótce po swoim zgonie. Ceremonię prowadził arcybiskup wileński i litewski Nikander oraz biskup chełmski Eulogiusz, przy udziale przedstawicieli różnych wyznań, w tym katolików i Żydów.

Ukończenie dolnej części cerkwi miało miejsce w 1906 roku, z konsekracją dokonującą się 1 listopada tegoż roku przez protoprezbitera Pawieła Kallistowa. Wówczas w dolnej cerkwi zainstalowano ołtarz nad grobem arcybiskupa Hieronima, natomiast nagrobek Iwana Ekziemplarskiego zlokalizowano w jej południowo-wschodnim kącie. Święta Liturgia w dolnej cerkwi była celebrowana do końca tygodnia na cześć fundatora, a po tym zdecydowano o organizacji nabożeństw w każdą środę, w dzień śmierci arcybiskupa.

1915–1939

W roku 1915 wszyscy prawosławni kapłani w Warszawie zostali zmuszeni do ewakuacji, co skutkowało zamknięciem cerkwi św. Jana Klimaka. Jej sprawy prowadził sługa cerkiewny Nikanor Skibin. Dopiero w 1919 roku do Warszawy przybył ksiądz Antoni Rudlewski, który zasilił parafię Trójcy Świętej, a także wznowił nabożeństwa w cerkwi na Podwalu. Na jego prośbę do Warszawy przybył również ksiądz Jan Kowalenko, który objął opiekę nad cerkwią na Woli. Z jego inicjatywy, w 1931 roku, na budynku zrealizowano wzniesienie dzwonnicy, której wcześniej brakowało, instalując dzwony ważące 354 kg. W wyniku akcji rewindykacyjnej, mającej na celu odbieranie cerkwi prawosławnych, a także zrujnowania wielu budowli sakralnych, cerkiew na Woli obok cerkwi św. Marii Magdaleny na Pradze stała się jedną z nielicznych wolno stojących prawosławnych cerkwi w Warszawie. W 1923 roku w dolnej części cerkwi został pochowany metropolita warszawski Jerzy, zamordowany w tragicznym wyniku wydarzeń.

II wojna światowa

W czasie II wojny światowej, zwłaszcza dolna część cerkwi, stała się schronieniem dla cywilnych mieszkańców Warszawy podczas wrześniowych walk 1939 roku. Tragiczne wydarzenia miały miejsce 5 sierpnia 1944 roku, kiedy to podczas rzezi Woli zginęli proboszcz archimandryta Teofan (Protasiewicz) oraz jego współpracownik ksiądz Antoni Kaliszewicz, wraz z rodziną. W wyniku ataku zginęły również dzieci z prawosławnego sierocińca, a także wielu ludzi ukrywających się w dolnej części budynku. Zbiorowy grób ofiar znajduje się przy cerkwi od strony ulicy Wolskiej.

Po tych dramatycznych wydarzeniach, cerkiew pozostała opuszczona aż do stycznia 1945 roku, kiedy to ks. Eugeniusz Pietraszkiewicz przejął monument i doprowadził do usunięcia zniszczeń powstałych w czasie wojny. Żołnierze niemieccy powtarzali akty wandalizmu, w tym kradzieże dzwonów, a cerkiew parokrotnie służyła jako schronienie dla cywilnych mieszkańców podczas powstania warszawskiego.

Okres PRL

Od 1945 roku pracę nad ruchem restauracyjnym kontynuował ks. Aleksander Czubuk-Podolski, który pełnił posługę do 1948 roku. Na początku lat 50. ciągle podkreślano dobry stan budynku, jednak wskazano na konieczność przeprowadzenia remontu. Na terenie cmentarza oraz przy chodniku ulicy Wolskiej, w latach 50. zamontowano dwie tablice upamiętniające ofiary rzezi Woli. Cerkiew przeszła gruntowną renowację w latach 60., w 1964 roku odnawiając elewację i kopułę budynku. W 1966 roku zrealizowano wewnętrzną budowę chóru muzycznego, którego malowidło przedstawia modlitwę Chrystusa na pustyni. W tym okresie zorganizowano również punkt nauki religii prawosławnej dla dzieci, odbywający się w cerkwi, gdyż nie dysponowano domem parafialnym. Na początku lat 70. uczestniczyło w nim około trzydziestu dzieci.

W nocy, z 22 na 23 maja 1968 roku, nieznani sprawcy okradli cerkiew, zabierając cenne ikony oraz przedmioty kultu. W 1977 roku zrealizowano remont dolnej cerkwi, a w grudniu 1978 roku odbyło się ponowne poświęcenie obiektu po zakończeniu wcześniejszych prac renowacyjnych. Ceremonię przewodniczył metropolita warszawski i całej Polski Bazyli wraz z grupą kapłanów. Prace remontowe trwały także po poświęceniu cerkwi, a w 1980 roku zakończono renowację fresków w górnej cerkwi. W 1987 roku zrealizowano nową dzwonnicę według projektu Michała Sandowicza.

Po 1989

W latach 90. XX wieku cerkiew poddała się kolejnym remontom, w tym renowacji fresków. 5 grudnia 1999 roku, po zakończeniu tych prac, obiekt został ponownie poświęcony przez metropolitę warszawskiego i całej Polski Sawę. W 2009 roku na zachodniej ścianie odsłonięto tablicę ku czci prawosławnych wyznawców, którzy zginęli podczas II wojny światowej. Dnia 2014 roku cerkiew dolna została znów odnowiona, zmieniając posadzkę oraz malując sklepienia. W sierpniu 2018 roku rozpoczęto generalny remont cerkwi. Na wieży wymieniono część uszkodzonych elementów kopuły, a krzyż na kopule został pozłocony. Na skutek prac wewnętrznych, grupa artystów z Ukrainy namalowała wizerunek Chrystusa Pantokratora oraz wizerunki aniołów i proroków. Odtworzono także oryginalne piaskowo-żółte wykończenia elewacji, a wokół cerkwi ułożono granitowy bruk. Zakończenie wszystkich prac miało miejsce w 2022 roku. 19 sierpnia 2021 roku cerkiew uhonorowano certyfikatem „Cenny zabytek Mazowsza”.

Architektura

Władimir Pokrowski, projektując cerkiew, inspirował się bogatą architekturą sakralną siedemnastowiecznego regionu rostowskiego. Jego celem było stworzenie wyraźnego kontrastu między tym nowym obiektem a wyglądem cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej, której zdaniem twórcy zachowało zbyt wiele cech katolickiej sztuki sakralnej. Budowla, którą wzniesiono w formie krzyża łacińskiego, została wykonana z kamienia obłożonego jaśniejszą cegłą, co dodatkowo podkreśla jej monumentalność. Na szczycie cerkwi umieszczono kopułę w kształcie cebuli, przykrytą miedzianą blachą w łuskowatym stylu. Wschodnia ściana ozdobiona jest tablicą z napisem w języku rosyjskim, która ma upamiętniać rolę fundatora oraz przedstawia okoliczności powstania tej świątyni.

Wejście do cerkwi usytuowane jest z zachodniej strony, prowadzi do niego wysunięty ganek, typowy dla architektury regionu rostowskiego. Nad tym gankiem, w trójkątnym tympanonie, widnieje fresk przedstawiający postać Matki Bożej. Budynek charakteryzuje się trzema częściami, które zewnętrznie zdobione są detalami typowymi dla konstrukcji pochodzących z Rostowa, a szczególnie z tamtejszych świątyń Kremla. Portale w nawie głównej oraz bocznej zdobione są akroterionami mającymi kształt kokoszników, co nawiązuje do formy cebulastych kopuł cerkwi.

Fryz z półkolistych akroterionów umieszczony jest na bębnie, poniżej rzędu okien. Powyżej okien znajdują się jeszcze dwa fryzy – jeden z motywami okien biforialnych oraz drugi w formie potrójnych fryzów. Zastosowane motywy kwiatowe i geometryczne są widoczne również we wszystkich absydach, gdzie najniższy fryz przedstawia okna biforialne, a pozostałe dwa mają postać roślinnych oraz geometrycznych wzorów. Należy zaznaczyć, że na ścianach bocznych brakuje jakichkolwiek dodatkowych zdobień.

Cerkiew składa się z dwóch kondygnacji, każda z nich dostępna jest za pomocą niezależnych wejść, przystosowanych do praktyk religijnych.

Część górna

Górna część cerkwi poświęcona jest świętemu Janowi Klimakowi. Z pierwotnego projektu wynikało, że miała ona być wyjątkowo skromna w porównaniu do innych cerkwi zbudowanych przez Rosjan w Warszawie, a jej elewacje powinny były pozostać bez fresków. To skromne oblicze wynikało z tego, że budynek miał pełnić rolę cerkwi cmentarnej. W chwili obecnej w obrębie jego ścian dostrzegamy dekoracje malarskie, które wykonał Adam Stalony-Dobrzański przy współpracy z Sotirisem Pantopulosem, a także piękne witraże w oknach, także dzieło Stalony-Dobrzańskiego.

Ikonostas, istotny element każdej cerkwi, to dzieło Ołeksandra Muraszki, kijowskiego ikonografa i rzeźbiarza, który wcześniej pracował nad dekoracją w cerkwi św. Michała Archanioła w Warszawie. Jego ikony wykazują wyraźne inspiracje twórczością Wiktora Wasniecowa, szczególnie w zakresie przedstawień świętych w soborze św. Włodzimierza w Kijowie. Ikonostas wykonano z dębowego drewna i ma trzy rzędy; całość zdobią kolumienki w stylu neoromańskim oraz rozety. W pierwszym rzędzie ikon na drzwiach diakońskich umieszczono scenę Zwiastowania oraz portrety czterech Ewangelistów.

Tradycyjnie na lewym boku mieści się ikona patrona cerkwi, przy królewskich wrotach znajdują się portrety Jezusa i Matki Bożej, a po prawej stronie – wizerunek św. Hieronima. Ponad carskimi wrotami znajduje się niewielka ikona Chrystusa typu Acheiropoietos. Drugi rząd ikon przedstawia (od lewej) św. Aleksandrę, św. Bazylego Wielkiego, Ostatnią Wieczerzę, św. Jana Chryzostoma oraz św. Mikołaja. Najwyższy rząd ikon to portrety św. Piotra, św. Pawła oraz centralna Trójca Święta. Nad ikonostasem znajdował się, niestety zniszczony, napis w cerkiewnosłowiańskim, który głosił „Czaju woskriesienija miertwych” (Oczekuję zmartwychwstania umarłych). Ponadto, od 1986 roku, nad carskimi wrotami znajduje się kopia Poczajowskiej Ikony Matki Bożej, stworzona w Warszawie i poświęcona w Ławrze Poczajowskiej. Po przekazaniu Kościołowi katolickiemu św. Wawrzyńca, do cerkwi św. Jana Klimaka przeniesiono także trzy ikony, które wcześniej znajdowały się w tym obiekcie (wcześniej cerkwi pod wezwaniem Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej).

W ołtarzu zlokalizowano ikonę Zmartwychwstania Pańskiego oraz cykl ikon przedstawiających ważne święta w prawosławiu. Po dwóch stronach ikonostasu zainstalowano wizerunki św. Sergiusza z Radoneża oraz św. Serafina z Sarowa. Z prawej strony od ikonostasu pojawiła się Golgota oraz ikona Chrystusa Cierpiącego, namalowana przez protodiakona Wieniamina Siemionowa. Inne czczone w cerkwi święci to: św. Andrzej Apostoł, św. Olga Kijowska, oraz św. Włodzimierz Wielki – ikony te powstały na tysiąclecie chrztu Rusi Kijowskiej. W świątyni znajdują się także kopie Atoskiej Ikony Matki Bożej oraz wizerunek św. Jana Ruskiego przywieziony z pielgrzymek na Athos. W przedsionku znajduje się reprodukcja dzieła Kazanie Chrystusa w Łodzi. Warto podkreślić, że wyposażenie cerkwi jest wciąż wzbogacane i odnawiane.

W szczególnym szacunku znajdują się ikony św. Mikołaja oraz kopia Kazańskiej Ikony Matki Bożej, która została umieszczona w 2001 roku w zdobionym kiocie, stworzonym przez Wojciecha Szmeję. Te wizerunki pojawiły się w cerkwi z inicjatywy jej fundatora. Od 2003 roku w obiekcie znajdują się również relikwie Bazylego Martysza, jednego z męczenników chełmskich i podlaskich.

Część dolna

Dolna część cerkwi znana jest z wezwania św. Eliasza i św. Hieronima ze Strydonu, będących patronami fundatora. Początkowo spełniała funkcję mauzoleum rodzinnego. Prace dekoratorskie w tej dolnej klasztornej części prowadził Piotr Fedders. Zainstalowano tam jednorzędowy ikonostas, dzieło Włodzimierza Inokjentiewa, wykonany z różowego i czarnego marmuru, sprowadzonego specjalnie ze Szwecji. Identyczny materiał posłużył do stworzenia ołtarza, pod którym złożono arcybiskupa Hieronima. Na ścianach dolnej cerkwi zainstalowano polichromię autorstwa A. Korielina, na szkle znalazł się wizerunek Chrystusa Pantokratora w towarzystwie apostołów. Na suficie zamontowane jest panikadiło.

W latach 50., gdy proboszczem był Jerzy Klinger, wschodnia ściana za ołtarzem została ozdobiona freskami autorstwa Jerzego Nowosielskiego, przedstawiającymi Matkę Boską oraz archaniołów Gabriela i Michała, a także wybrane sceny z Pisma Świętego. W 1979 roku (ze względu na różne źródła podawane daty, czasami przyjmuje się rok 1977), po powiększeniu dolnej cerkwi, pierwotne dekoracje zastąpiono freskami od tego samego artysty, ukazującymi kluczowe momenty z historii zbawienia, a na wschodniej ścianie ujęty został portret Matki Bożej Oranty. Środkowy marmurowy anałoj w dolnej cerkwi pełni również funkcję nagrobka metropolity warszawskiego Jerzego.

W swoim testamencie arcybiskup prosił o zachowanie dotychczasowego wyglądu dolnej części cerkwi oraz zakaz przeprowadzania kolejnych pogrzebów w tym miejscu. Cmentarz dla bliskich powinien być zlokalizowany w kwaterze obok cerkwi, od strony wschodniej. Jednak jego ostatnia wola nie została w pełni zrealizowana, gdyż w wyznaczonej przez niego kwaterze chowane były inne osoby. Warto nadmienić, iż w roku 1944 zaplanowano powiększenie dolnej kaplicy, aby umożliwić przeprowadzanie kolejnych ceremonii pogrzebowych. To zadanie zrealizowano ostatecznie w 1978 roku.

W trakcie renowacji cerkwi, zrealizowanej w latach 2018–2020, przeniesiono fragment ściany wraz z dwoma freskami Jerzego Nowosielskiego: Spotkanie Pańskie oraz Wprowadzenie do Świątyni Najświętszej Bogurodzicy Marii, w ramach przywracania dolnej części budowli jej pierwotnego układu przestrzennego.

Związani z cerkwią

Cerkiew św. Jana Klimaka w Warszawie ma bogatą historię, w której szczególnie wyróżniają się postacie duchowne. W latach 1905–1906 jej duszpasterzem był protoprezbiter Nikołaj Łopatinski, obdarzony złotym krzyżem za swoje zasługi. Po okresie bieżeństwa pierwszym proboszczem został Jan Kowalenko, który był bliskim współpracownikiem metropolity warszawskiego oraz całej Polski, Dionizego, a także późniejszym członkiem Tymczasowego Kolegium Rządzącego Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. W czasach II wojny światowej, aż do tragicznej śmierci podczas rzezi na Woli, parafią zarządzał archimandryta Teofan (Protasiewicz).

W drugiej połowie XX wieku na stanowisku proboszcza pracowali m.in. Jerzy Klinger oraz Aleksy Znosko, którzy byli zarówno teologami, jak i profesorami Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej. Z kolei na początku XXI wieku rolę proboszcza pełnił igumen, a później archimandryta Paisjusz (Martyniuk), który obecnie pełni funkcję arcybiskupa przemyskiego i gorlickiego.

Goście cerkwi

W ciągu swojej historii świątynia była licznie odwiedzana przez hierarchów z różnych autokefalicznych Cerkwi prawosławnych, którzy przybywali do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego z oficjalnymi wizytami. Wśród tych osobistości należy wymienić patriarchów konstantynopolitańskich Dymitra i Bartłomieja, patriarchę jerozolimskiego Teofila III, patriarchę aleksandryjskiego Teodora II, patriarchę rumuńskiego Teoktysta, patriarchę serbskiego Pawła, arcybiskupa Aten Chrystodulosa oraz wielu innych, w tym metropolitów z Ameryki, Kanady, Finlandii i innych krajów.

Pozostałe informacje

Warto zauważyć, że w podobnym stylu architektonicznym, zgodnie z tym samym projektem, około 1910 roku wzniesiono również cerkiew św. Włodzimierza w Opocznie. Niestety, obiekt ten został zniszczony w 1929 roku, co stanowi istotny element mało znanej historii cerkwi w tym regionie.

---

Oceń: Cerkiew św. Jana Klimaka w Warszawie

---