Szczepan Szczeniowski

---

Życiorys

Pochodzenie i młodość

Szczepan Szczeniowski przyszedł na świat 26 grudnia w sercu Warszawy. Był synem Szczepana Ludwika Szczeniowskiego, inżyniera technologa, oraz Jadwigi Eugenii z Zagrodzkich, która pełniła rolę nauczycielki muzyki. Niestety, los jego matki okazał się tragiczny – została rozstrzelana przez Niemców 28 września 1944 roku w trakcie tragicznych wydarzeń Powstania Warszawskiego.

W rodzinie Szczeniowskich Szczepan miał troje rodzeństwa: siostrę Zofię oraz dwóch braci, Jana i Zygmunta, z którymi dzielił radosne chwile dzieciństwa.

Edukując się, Szczepan najpierw uczył się w domu, a w 1908 roku rozpoczął naukę w Gimnazjum Emiliana Konopczyńskiego w Warszawie. Po zdaniu matury w 1916 roku, rozpoczął studia z zakresu matematyki i fizyki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Jednakże jego edukacja została przerwana, gdy w listopadzie 1918 roku, w chwili historycznego przełomu, ochotniczo wstąpił do 36. pp Legii Akademickiej.

Pomimo trudnych czasów, które nastały w wyniku wojny, Szczepan zdążył wyjechać razem z pułkiem do Lwowa na początku 1919 roku. Jako żołnierz 9. pp Legionów, zaangażował się w działania wojenno-obronne aż do września tego samego roku. W styczniu 1920 roku, po zaciągnięciu do Sekcji Wojsk Łączności w Ministerstwie Spraw Wojskowych, odnotowano jego postęp, gdy w marcu 1921 roku przeniesiono go do rezerwy w stopniu plutonowego.

Nie rezygnując z aspiracji akademickich, już w 1918 roku, w trakcie trwania studiów, zyskał miano zastępcy asystenta na Uniwersytecie Warszawskim. Jego kariera naukowa nabrała rozpędu, gdy od 1922 roku podjął pracę jako młodszy asystent. Ukończyć studia na UW udało mu się w 1923 roku, pomimo natłoku obowiązków wojskowych.

Kariera naukowa

30 czerwca 1926 roku uzyskał stopień doktora filozofii w dziedzinie fizyki doświadczalnej. Praca doktorska zatytułowana „O wydajności fluorescencji roztworów” została napisana pod okiem uznanego profesora Stefana Pieńkowskiego, a jej rezultaty zostały opublikowane w czasopiśmie „Sprawozdania i Prace Polskiego Towarzystwa Fizycznego” w 1927 roku. Po zakończeniu studiów, od 1 lipca 1926 roku, rozpoczął pracę na stanowisku starszego asystenta, a od 1927 roku pełnił funkcję adiunkta. W 1929 roku, korzystając z rocznego stypendium Fundacji Rockefellera, udał się do USA, gdzie w okresie od 13 stycznia 1929 roku do 14 stycznia 1930 roku, prowadził badania eksperymentalne dotyczące dwójłomności promieni Roentgena w kryształach. Prace te były nadzorowane przez znanego uczonego, Arthura Holly’ego Comptona, w Ryerson Laboratory na Uniwersytecie Chicago.

Od lutego do września 1930 roku pracował jako asystent kontraktowy w Zakładzie Fizyki Doświadczalnej na Uniwersytecie Warszawskim, a wkrótce został stypendystą Funduszu Kultury Narodowej (FKN). Habilitację uzyskał w grudniu 1930 roku na podstawie pracy dotyczącej ruchu elektronu w różnych polach elektrycznych, co pozwoliło mu na zdobycie veniam legendi w zakresie fizyki teoretycznej.

W okresie swoich badań Szczeniowski zajął się również wykazaniem falowej natury materii, co miało miejsce w czasie, gdy podobne experymenty prowadzili Germer oraz Davisson, a także Thomson, którzy także zdobyli Nagrody Nobla. Jego wyniki opublikowano z pewnym opóźnieniem, co spowodowało, że Polak nie zyskał uznania za pierwszeństwo w tej kwestii.

Lwów i Wilno

1 stycznia 1931 roku, na zaproszenie profesora Stanisława Lorii, Szczeniowski przeniósł się do Lwowa, gdzie objął stanowisko zastępcy profesora w Katedrze Fizyki Teoretycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Od 25 września 1933 roku pełnił funkcję kierownika tej katedry aż do 1936 roku. W styczniu 1937 roku przeszedł do Wilna, gdzie zasiadł na Katedrze Fizyki Teoretycznej na Uniwersytecie Stefana Batorego. Wykładał tam teorię budowy wewnętrznej gwiazd w ramach wykładów z astrofizyki teoretycznej. W 1939 roku został dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego tegoż uniwersytetu, gdzie pracował aż do zamknięcia uczelni przez litewskie władze w grudniu 1939 roku.

W latach 1937–1939 Szczeniowski pełnił rolę redaktora w miesięczniku naukowym „Acta Physica Polonica”, który miał zasięg międzynarodowy i był wydawany w Wilnie. W trakcie II wojny światowej kontynuował działalność edukacyjną na poziomie uniwersyteckim, a między grudniem 1940 a 1944 roku pracował w różnych firmach budowlanych i transportowych.

W Polsce

W lipcu 1945 roku Szczeniowski wrócił do Polski, gdzie podjął pracę na stanowisku profesora nadzwyczajnego na nowo powstałym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jako redaktor działu „Fizyka” dla „Wiedzy Powszechnej” oraz współzałożyciel i pierwszy redaktor naczelny (w latach 1949–1952) czasopisma „Postępy Fizyki”, wpływał na rozwój fizyki w Polsce.

Uniwersytet Poznański

28 sierpnia 1945 roku objął kierownictwo Katedry Fizyki Doświadczalnej na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskiego. W latach 1945–1952 równocześnie prowadził wykłady na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie nauczał fizyki ciała stałego i fizyki cząstek elementarnych. W marcu 1946 roku otrzymał nominację na profesora zwyczajnego. Jako kurator Zakładu Fizyki Teoretycznej na Uniwersytecie Poznańskim, prowadził również profesję dydaktyczną.

W 1948 roku Szczeniowski odrzucił propozycję objęcia Katedry Fizyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, decydując się pozostać w Poznaniu dzięki namowom Kazimierza Ajdukiewicza. W 1950 roku stał się członkiem komitetu zajmującego się odbudową gmachów uniwersyteckich, a po podziale Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii na Uniwersytecie Poznańskim, objął kierownictwo Sekcji Fizyki do 1953 roku. 1 października 1952 roku przekazał Katedrę Fizyki Doświadczalnej Arkadiuszowi Piekarze i sam objął zarząd Katedry Fizyki Teoretycznej tej samej uczelni. Od 1952 roku pełnił także rolę prorektora ds. nauki Uniwersytetu Poznańskiego, co zakończył w 1956 roku.

Polska Akademia Nauk

Był jednym z głównych architektów poznańskiego ośrodka fizyki. Razem ze Stanisławem Lorią stworzył fundamenty polskiej szkoły ferromagnetyzmu, kierując badania w zakresie zastosowania materiałów magnetycznych w różnych dziedzinach technology. Od 1954 roku był kierownikiem Zakładu Ferromagnetyków i Ferroelektryków w poznańskiej filii Instytutu Fizyki PAN, gdzie realizował badania nad falami spinowymi w ferromagnetykach oraz strukturą domenową tych materiałów.

Jego kluczowe osiągnięcia to syntetyczne opracowania teorii fal spinowych oraz zastosowanie teorii pasmowej do opisu właściwości cienkowarstwowych materiałów magnetycznych. Dzięki jego wysiłkom nawiązano współpracę pomiędzy polskimi ośrodkami badawczymi w obszarze magnetyzmu, a on sam był konsultantem dla nowych projektów dotyczących ferromagnetyzmu, w tym w Wrocławiu, Gliwicach, Katowicach, Łodzi oraz Warszawie.

Politechnika Warszawska

Od 1955 roku prowadził wykłady na Wydziale Łączności (od 1966 roku Wydział Elektroniki) Politechniki Warszawskiej. W 1957 roku objął Katedrę Fizyki Ogólnej. Przeniósł się do Warszawy w 1962 roku, kończąc tym samym współpracę z UAM, ale zachowując jedynie kierownictwo poznańskiego Zakładu Ferromagnetyków Instytutu Fizyki PAN. Od 1964 do 1975 roku był przewodniczącym zespołu ekspertów koordynującego badania w zakresie ferromagnetyzmu w krajach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Katedra, którą prowadził na Politechnice Warszawskiej, stała się osnową dla utworzonego w 1965 roku międzywydziałowego Instytutu Fizyki, którego został dyrektorem.

W swoim dorobku naukowym wypromował 50 doktorów i ponad 20 docentów, a także doprowadził do habilitacji przynajmniej 100 fizyków, którzy korzystali z jego pomocy przy uzyskiwaniu stopni naukowych. Recenzował ponad 260 rozpraw doktorskich i habilitacyjnych.

Śmierć

Zmarł 18 lutego 1979 roku w Warszawie, gdzie spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 95–VI–21).

Członkostwo

Szczepan Szczeniowski był osobą o wyjątkowych osiągnięciach, aktywnie uczestniczącą w wielu organizacjach. Jego członkostwo obejmowało:

• od 1936: członek Akademii Nauk Technicznych,
• od 1945: członek zwyczajny Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,
• od 1946: członek Związku Nauczycielstwa Polskiego,
• od 1946: członek rzeczywisty Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,
• od 1948: członek korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności,
• od 1964: członek korespondentem Polskiej Akademii Nauk,
• od 1973: członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk,

Oprócz tego Szczeniowski był aktywnym członkiem wielu rad naukowych, a jego działalność obfitowała w różnorodne zadania. Należał m.in. do:

• Instytutu Fizyki PAN,
• Instytutu Fizyki Molekularnej PAN,
• Instytutu Fizyki Politechniki Warszawskiej,
• Międzynarodowego Laboratorium Silnych Pól Magnetycznych we Wrocławiu,
• Instytutu Techniki Jądrowej Akademii Górniczo-Hutniczej.

W ciągu swojej kariery, Szczeniowski pełnił również kluczowe funkcje przewodniczącego:

• Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa Cybernetycznego w latach 1964–70,
• Rady ds. Metrologii Zakładów Metrologicznych Centralnego Urzędu Jakości i Miar w Warszawie, która od 1971 roku funkcjonuje jako Polski Komitet Normalizacji i Miar (1967–72).

W latach 1959–63 oraz 1966–71 przewodniczył Komitetowi Fizyki PAN, gdzie zorganizował i prowadził Podsekcję Fizyki Magnetyzmu. Jako członek korespondentem był związany z Polską Akademią Nauk od 1964 roku, a od 1973 roku był jej członkiem rzeczywistym. Ponadto, Szczeniowski był także członkiem wielu międzynarodowych towarzystw naukowych, w tym:

• Włoskiego Towarzystwa Fizycznego,
• Amerykańskiego Towarzystwa Fizycznego,
• Polskiego Towarzystwa Fizycznego,
• Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika,
• Polskiego Towarzystwa Chemicznego,
• Polskiego Towarzystwa Matematycznego,
• Polskiego Towarzystwa Filozoficznego.

Życie prywatne

W życiu prywatnym Szczepana Szczeniowskiego kluczową rolę odegrała jego żona, Eugenia z Pogorzelskich, z którą zawarł związek małżeński w 1941 roku. Była ona wdową po prof. Stefanie Kempistym. Wspólnie wychowywali Marię Kempisty, która była córką Eugeni z jej pierwszego małżeństwa.

Publikacje

Stefan Szczeniowski to uznany autor wielu podręczników dotyczących fizyki, które są nieocenioną pomocą dla studentów uczelni wyższych. Poniżej przedstawiamy wybrane publikacje, które w znaczący sposób wzbogaciły literaturę akademicką w tej dziedzinie.

• S. Szczeniowski: Ciepło i fizyka cząsteczkowa: podręcznik dla studentów szkół wyższych. Poznań: Koło Matematyczno-Fizyczne, 1950, s. 211, seria: Fizyka doświadczalna cz. 2,
• S. Szczeniowski: Elektryczność i magnetyzm: podręcznik dla studentów szkół wyższych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1952, s. 565, seria: Fizyka doświadczalna cz. 3, ISBN 83-01-02582-4,
• S. Szczeniowski, red. Tadeusz Hilczer: Optyka: podręcznik dla studentów szkół wyższych. 1967, s. 488, seria: Fizyka doświadczalna cz. 4, ISBN 83-01-03094-1,
• S. Szczeniowski: Fizyka atomu: podręcznik dla studentów szkół wyższych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967-1976, s. 637, seria: Fizyka doświadczalna cz. 5, ISBN 83-01-02582-4,
• S. Szczeniowski: Mechanika i akustyka: podręcznik dla studentów szkół wyższych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 703, seria: Fizyka doświadczalna cz. 1,
• S. Szczeniowski: Fizyka jądra i cząstek elementarnych: podręcznik dla studentów szkół wyższych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 619, seria: Fizyka doświadczalna cz. 6.

Oprócz wymienionych prac, Szczeniowski ma na swoim koncie także inne interesujące publikacje:

• oprac. S. Szczeniowski, stenografował R. Wasilewski: Optyka i promieniowanie według wykładów prof. Uniwersytetu Warszawskiego d-ra S. Pieńkowskiego w roku akad. 1927/28. Wydawnictwo Komisji Wydawniczej Koła Chemików i Koła Przyrodników S. U. W., 1929, s. 1068, seria: Fizyka doświadczalna/Stefan Pieńkowski; t. 3, cz. 4,
• S. Szczeniowski, S. Ziemecki: Promieniowanie i materja: idee i fakty fizyki nowoczesnej. Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego – Instytutu Popierania Nauki, 1932, s. 261,
• Arthur Eddington; przeł. S. Szczeniowski: Nauka na nowych drogach. Trzaska, Evert i Michalski, 1937, s. 310, seria: Biblioteka Wiedzy; t. 30,
• Artur Haas; przeł. S. Szczeniowski: Zasady fizyki: światło, elektryczność, ciepło, materja. Warszawa: Trzaska Evert i Michalski, 1939, s. 306, seria: Biblioteka Wiedzy; t. 18,
• S. Szczeniowski: Budowa jądra atomowego. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1947, s. 102, seria: Biblioteka Popularnonaukowa-Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Seria Fizyko-Astronomiczna,
• S. Szczeniowski: Zastosowania energii atomowej. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1948, s. 77, seria: Biblioteka Fizyczno-Astronomiczna,
• S. Szczeniowski: Optyka. Poznań: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1951, s. 424,
• S. Szczeniowski: 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie. WPW, 1979. Brak numerów stron w książce.

Odznaczenia

W ciągu swojego życia Szczepan Szczeniowski otrzymał wiele znaczących odznaczeń, które potwierdzają jego wkład w różnorodne dziedziny. Oto niektóre z nich:

• 1951: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski,
• 1954: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
• 1955: Medal 10-lecia Polski Ludowej,
• Medal 30-lecia Polski Ludowej,
• 1967: Odznaka Zasłużonego Nauczyciela PRL,
• 1969: Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski,
• 1970: tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
• 1977: Order Sztandaru Pracy II klasy,
• 1977: Medal im. Mikołaja Kopernika przyznany przez PAN.

Upamiętnienie

17 lutego 1986 roku, z inicjatywy prof. Bolesława Wysłockiego, audytorium Instytutu Fizyki Politechniki Częstochowskiej zyskało zaszczytne imię profesora Szczepana Szczeniowskiego. W związku z tym wydarzeniem nad wejściem do audytorium odsłonięto pamiątkową tablicę, której autorem był prof. dr inż. Zbigniew Piłkowski. Uroczyste odsłonięcie tablicy miało miejsce w obecności braci profesora Szczeniowskiego: dr. Jana Szczeniowskiego oraz inż. Zygmunta Szczeniowskiego.

25 lutego 2009 roku zorganizowano sesję wspomnieniową, aby uczcić trzydziestą rocznicę śmierci profesora. Wydarzenie to towarzyszyło odsłonięciu tablicy pamiątkowej oraz nadaniu jego imienia dotychczasowej auli A Wydziału Fizyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

---

Oceń: Szczepan Szczeniowski

---