Jerzy Andrzejewski

---

Życiorys

Jerzy Andrzejewski, znany polski pisarz i dramaturg, rozpoczął swoją edukację w XVIII Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Zamoyskiego w Warszawie, gdzie uzyskał maturę. Następnie, w 1927 roku, podjął studia z zakresu polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim, które niestety przerwał w 1931 roku. Swoją literacką karierę rozpoczął debiutem w tym samym roku na łamach dziennika „ABC”, publikując opowiadanie zatytułowane Wobec czyjegoś życia (później znane jako Kłamstwa). W 1936 roku wprowadził na rynek zbiór opowiadań Drogi nieuniknione, a dwa lata później zyskał szeroki rozgłos dzięki powieści Ład serca, która umocniła jego pozycję jako znaczącego przedstawiciela literatury chrześcijańskiej. Andrzejewski był także związany z nacionalistycznym pismem „Prosto z Mostu”, z którego zrezygnował na skutek protestu przeciwko publikacji antyżydowskich artykułów.

W trudnym okresie lat 1940–1944 brał aktywny udział w działalności podziemia kulturalnego. Razem z Janiną Cękalską, w 1940 roku, stworzył tajne wydanie Wierszy Czesława Miłosza, które ukazało się pod pseudonimem „Jan Syruć”. Wspierał również Żydów, a wydarzeniom wojennym poświęcił swoje opowiadanie Wielki Tydzień, opublikowane w zbiorze Noc (1945). Można odnotować, że postać głównej bohaterki inspirowana była przeżyciami Wandy Wertenstein, bliskiej przyjaciółki pisarza. W zbiorze tym znalazły się również wstrząsające opowiadania: „Apel” oraz „Przed sądem”. W 1948 roku stworzył powieść „Popiół i diament”, którą sfilmował Andrzej Wajda.

Po II wojnie światowej, wraz z Czesławem Miłoszem, napisał scenariusz do filmu Miasto nieujarzmione (1950), inspirowany doświadczeniami Władysława Szpilmana. Gdy zmieniono scenariusz z powodu wpływu ideologicznych, Miłosz zdecydował się na wycofanie swojego nazwiska. W latach 1949–1952 mieszkał w Szczecinie, gdzie pełnił rolę pierwszego prezesa lokalnego oddziału Związku Literatów Polskich. Wspólnie z Heleną Kurcyusz oraz Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim stanowił współzałożyciela Klubu 13 Muz.

Andrzejewski w latach 1952–1954 pełnił funkcję redaktora naczelnego „Przeglądu Kulturalnego”, a w latach 1955–1956 członka zespołu redakcyjnego miesięcznika „Twórczość”. W późniejszych latach, od 1972 do 1979, współpracował z tygodnikiem „Literatura”. W okresie stalinowskim był zwolennikiem socrealizmu, pisząc teksty propagandowe na jego rzecz. Z Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej odszedł w 1957 roku, a Czesław Miłosz sportretował go jako Alfę w swoim dziele Zniewolony umysł (1953).

Od lat 60. Andrzejewski aktywnie angażował się w działalność opozycyjną. Współtworzył List 34 i podpisał protest przeciwko zmianom w konstytucji PRL, a także był współzałożycielem KOR. Jego działalność w opozycji narażała go na szykany ze strony władz PRL. Był również uznawany za potencjalnego kandydata do literackiej Nagrody Nobla.

Życie prywatne

Jerzy Andrzejewski był biseksualny i dwukrotnie żonaty, jednak utrzymywał również relacje intymne z mężczyznami. Jego pierwsze małżeństwo miało miejsce w 1934 roku z Noną Barbarą Siekierzyńską, a drugie, w 1946 roku, z Marią Abgarowicz. Z tego związku przyszedł na świat syn Marcin (urodzony 25 września 1943) i córka Agnieszka Eugienia (urodzona 19 listopada 1946, zmarła 7 maja 2021), która była redaktorką oraz tłumaczką. W latach 60. związany był z Muchlasem Tancerzem Zespołu „Mazowsze” Markiem Kellerem.

Pisanie o homoseksualności było w centrum jego zainteresowań literackich. Tematyka ta podejmowana była zarówno w jego listach, jak i w prowadzonym przez długi czas dzienniku intymnym. Fragmenty tego dziennika zostały niestety rozproszone, a jego ostatnia, nieukończona powieść, Heliogabal, miała opowiadać o relacji tytułowego cesarza rzymskiego oraz jego sługi.

Andrzejewski zmagał się także z poważnymi problemami z uzależnieniem od alkoholu, co dodatkowo komplikowało jego życie osobiste. Pomimo wielokrotnych prób leczenia, skutecznie nie udało mu się pokonać tego nałogu. Zmarł w nocy z 19 na 20 kwietnia 1983 roku i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 170-3-7).

Cenzura komunistyczna

Nazwisko Jerzego Andrzejewskiego znajduje się na tajnej liście autorów, którzy byli pod stałym nadzorem komunistycznej cenzury w Polsce. W kontekście cenzury w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Tomasz Strzyżewski w swojej publikacji na temat cenzury w PRL ujawnia poufną instrukcję cenzorską z dnia 21 lutego 1976 roku. Dokument ten wydany przez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk zawiera istotne informacje dotyczące m.in. Andrzejewskiego.

Na wspomnianej liście znajdują się zapisy, które zawierają następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów”. Wyjątek od tych zasad dotyczył mediów elektronicznych, takich jak radio i telewizja, gdzie ich kierownictwo miało samodzielnie dbać o przestrzeganie tych zapisów. Informacje zawarte w tej instrukcji były przeznaczone wyłącznie do wiadomości cenzorów, co podkreślało tajność działań cenzury.

Twórczość

Jerzy Andrzejewski, uznawany za jednego z najbardziej znaczących pisarzy polskiej literatury XX wieku, pozostawił po sobie bogaty zbiór dzieł, które wywarły niemały wpływ na czytelników i krytyków. Jego twórczość obejmuje różnorodne gatunki literackie, w tym powieści, eseje oraz dramaty, które podejmują istotne tematy społeczne, psychologiczne i filozoficzne.

• Drogi nieuniknione (1936),
• Ład serca (1938),
• Apel (1945),
• Noc (1945),
• Święto Winkelrida (współautor Jerzy Zagórski) (1946),
• Popiół i diament (1948), wersja zmieniona (1954),
• Aby pokój zwyciężył (1950),
• O człowieku radzieckim (1951),
• Partia i twórczość pisarza (1952),
• Ludzie i zdarzenia 1951 (1952),
• Ludzie i zdarzenia 1952 (1953),
• Wojna skuteczna, czyli opis bitew i potyczek z Zadufkami (1953),
• Książka dla Marcina (1954),
• Złoty lis (1955),
• Ciemności kryją ziemię (1957),
• Niby gaj (1959),
• Bramy raju (1960),
• Idzie skacząc po górach (1963),
• Apelacja (1968),
• Prometeusz (1973),
• Teraz na ciebie zagłada (1976),
• Już prawie nic (1979),
• Miazga (1979),
• Nowe opowiadania (1980),
• Nikt (1983),
• Gra z cieniem (1987),
• Z dnia na dzień. Dziennik literacki 1972–1979 (1988),
• Zeszyt Marcina (1994),
• Cesarz Heliogabal (nieukończona i niepublikowana).

Każdy z wymienionych tytułów stanowi wyjątkowy wkład w polską literaturę i jest świadectwem talentu Andrzejewskiego, który potrafił wnikliwie i wrażliwie opisać otaczającą go rzeczywistość.

Ordery i odznaczenia

Jerzy Andrzejewski został uhonorowany licznymi odznaczeniami, które potwierdzają jego zasługi i wkład w kulturę polską.

• Order Sztandaru Pracy I klasy, przyznany 22 lipca 1949 roku,
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany pośmiertnie 23 września 2006 roku.

Nagrody

Jerzy Andrzejewski, znany polski pisarz, zdobył wiele prestiżowych wyróżnień w trakcie swojej kariery literackiej.

• 1939 – otrzymał Nagrodę Młodych Polskiej Akademii Literatury za dzieło Ład serca,
• 1939 – zdobył także nagrodę czytelników „Wiadomości Literackich” za Ład serca,
• 1946 – uhonorowano go nagrodą miasta Krakowa za Noc,
• 1948 – przyznano mu nagrodę tygodnika „Odrodzenie” za Popiół i diament,
• 1968 – zdobył Nagrodę Fundacji Alfreda Jurzykowskiego,
• 1970 – odznaczono go nagrodą kwartalnika Book Abroad (Oklahoma).

Ekranizacje

W kontekście tematów związanych z twórczością Jerzego Andrzejewskiego, szczególnie interesujące są jego filmowe adaptacje. To ważny obszar, który odzwierciedla wpływ jego literackiego dorobku na sztukę filmową.

Filmowe interpretacje jego dzieł przyciągają uwagę i pokazują, jak można przenieść literackie narracje na ekrany kinowe.

Literatura dodatkowa

W kontekście literatury dotyczącej Jerzego Andrzejewskiego, należy zwrócić szczególną uwagę na kilka istotnych prac, które przybliżają sylwetkę tego wybitnego pisarza.

• Irena Szymańska: Mój przyjaciel Jerzy, opublikowane w „Kwartalniku Artystycznym” nr 4/1997, strony 82–101.
• Anna Synoradzka: Andrzejewski, w Wydawnictwie Literackim, 1997.
• Dariusz Nowacki: „Ja” nieuniknione. O podmiocie pisarstwa Jerzego Andrzejewskiego, wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000.

---

Oceń: Jerzy Andrzejewski

---