Franciszek Skarbek Rudzki

---

Życiorys

Franciszek Skarbek Rudzki urodził się w rodzinie, której korzenie sięgały ziemi czerskiej. Miał młodszą siostrę, Konstancję (1772–1857), która wyszła za pułkownika Łubina. W swojej edukacji rozpoczął naukę w Collegium Regium pijarów w Warszawie. W 1784 roku towarzyszył Józefowi Maksymilianowi Ossolińskiemu w podróżach do Lwowa oraz Wiednia. Po powrocie do Warszawy rozpoczął pracę w palestrze Komisji Skarbowej Koronnej, gdzie nawiązał bliską współpracę z komisarzem Tadeuszem Czackim oraz przyjaźń z Michałem Wyszkowskim, oficjalistą Komisji.

W 1789 roku Rudzki wchodził również w skład palestry Komisji Wojskowej Koronnej. W sierpniu tego samego roku, podczas sesji Sądu Sejmowego, został wyznaczony na jednego z pięciu obrońców z urzędu w sprawie Adama Ponińskiego. Z tej okazji, 24 marca 1790 roku, wygłosił oraz opublikował Głos odpowiedni na Replikę ze strony Ur. Delatora przed Sądem Sejmowym. W międzyczasie nawiązał również znajomość z Konstantym Tyminieckim i podopiecznym Czackiego, Alojzym Felińskim. Razem z przyjaciółmi, zwanymi skrótowo Ruś, Wyś, Tyś i Felś, stworzyli kółko literackie, które regularnie spotykało się w Bibliotece Załuskich, pod przewodem Onufrego Kopczyńskiego. Do grupy dołączyli niebawem Ignacy Tański oraz Mikołaj Dzieduszycki.

Wynikiem działalności tego literackiego grona były wiersze okolicznościowe, przekłady literackie oraz niepodpisane teksty publicystyczne. Większość twórczości Rudzkiego pozostawała w owym czasie anonimowa. Jak wskazują relacje jego późniejszego ucznia, Gustawa Olizara, Rudzki pełnił rolę redaktora Gazety Narodowej i Obcej. Zajmował się publicystyką polityczną, śledząc obrady sejmu w Grodnie w 1793 roku. Z dokumentów prasowych wynika, że w lipcu tegoż roku Rudzki został aresztowany za to, że „mowy pisał posłom nie pozwalającym na delegację.”

Po aresztowaniu został przewieziony w kajdanach przez Moskali, którzy zarekwirowali jego dokumenty. Kilka dni później Rudzki pojawił się w Warszawie, a pod koniec sierpnia udał się ponownie do Grodna, otrzymując „na żądanie i prośby Księcia Kanclerza Aleksandra Sapiehy do jw. ambasadora Jakoba Sieversa” odpowiedni „paszport i list”. Wkrótce po tym, Rudzki objął stanowisko archiwisty oraz sekretarza u świeżo kreowanego marszałka wielkiego koronnego, Fryderyka Moszyńskiego.

19 kwietnia 1794 roku złożył na Ratuszu Warszawskim akces do insurekcji kościuszkowskiej. Dwa dni później został przydzielony do Komisji Porządkowej Rady Zastępczej Tymczasowej Księstwa Mazowieckiego, a 27 kwietnia mianowano go asesorem w Dyrekcji Policji. 14 lipca otrzymał nominację na sekretarza w kancelarii Wydziału Bezpieczeństwa Rady Najwyższej Narodowej. Po klęsce insurekcji, razem z gronem przyjaciół z Biblioteki Załuskich, osiedlił się w Dzikowie Tarnowskich, gdzie został nauczycielem Jana Feliksa Tarnowskiego, siostrzeńca Czackiego, pomimo złego samopoczucia po rozproszeniu się swojego towarzystwa.

W 1798 roku, po długim wahaniu, Rudzki osiedlił się w Korostoszewie koło Żytomierza, gdzie podjął się nauczania synów Feliksa Olizara. Po utworzeniu Komisji Skarbowej Edukacyjnej dla guberni wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej, 12 grudnia 1807 roku Czacki powołał go do Krzemieńca na stanowisko pisarza kancelarii. Rudzki został odpowiedzialny za sprawy bezpieczeństwa i egzekucji funduszy edukacyjnych i pracował na tym stanowisku aż do likwidacji Komisji po upadku powstania listopadowego. Był doradcą Czackiego oraz Adama Jerzego Czartoryskiego w sprawach związanych z reformą szkolnictwa.

W końcu 1810 roku, po śmierci Józefa Czecha, pierwszego dyrektora liceum, Czacki zaproponował Rudzkiemu stanowisko dyrektorskie, jednak Rudzki odmówił, woląc pozostać na swoim dotychczasowym miejscu pracy, które wydawało mu się mniej odpowiedzialne. W tym czasie przyjął również obowiązki dozorcze krzemienieckiego gabinetu numizmatycznego, nabytego przez Czackiego od sukcesorów Stanisława Augusta. Była to najwspanialsza kolekcja monet w ówczesnej Polsce.

Początkowo gabinetem miał zarządzać Joachim Lelewel, ale po jego wyjeździe Rudzki zajął się jego uporządkowaniem. Choć przyznał, że nie ma wiedzy w dziedzinie numizmatyki, liczył na swoje umiejętności w historii, rysunku i językach oraz wsparcie biblioteki. Mimo intensywnej pracy przez szereg lat, nie udało mu się uporządkować gabinetu, a w latach 1825-1828, na polecenie władz szkolnych, kolekcję przeniesiono do Uniwersytetu Wileńskiego.

W kwietniu 1831 roku, po przekroczeniu granic Wołynia przez powstańczy korpus generała Józefa Dwernickiego, Rudzki publicznie zachęcał młodzież do wstępowania w szeregi oddziału. W związku z tym został aresztowany i przewieziony do Żytomierza. Po rozwiązaniu komisji, prowadził skromne życie z emerytury, pomocy dzieci i pracy guwernerskiej, ucząc najpierw Dachowskich, a następnie Antoniego Weselewskiego. Rudzki zmarł około roku 1846, mając około osiemdziesięciu lat, zapewne w Krzemieńcu. W oczach współczesnych mu pozostał jako erudyta, doskonale znający wiele języków, starożytną historię, numizmatykę, heraldykę, prawo oraz filozofię, a także obdarzony poczuciem humoru i talentem gawędziarskim.

Z pierwszego małżeństwa miał syna Aleksandra, który był podporucznikiem w 4 pułku strzelców pieszych Królestwa Polskiego i autorem wiersza wspomnieniowego o liceum wołyńskim, ogłoszonego w 1852 roku w paryskiej Biesiadzie Krzemienieckiej. Z drugiego związku urodził mu się syn Karol, który został rozstrzelany w 1863 roku podczas powstania styczniowego za działalność propagandową na rzecz Polski.

---

Oceń: Franciszek Skarbek Rudzki

---