Jerzy Szacki (socjolog)

---

Życiorys

Po zakończeniu drugiej wojny światowej Jerzy Szacki rozpoczął pracę w urzędzie telekomunikacyjnym, gdzie na początku pełnił rolę ślusarza, a później awansował na stanowisko urzędnika. W 1948 roku podjął studia na kierunku socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Jego rocznik okazał się ostatnim, gdyż w 1952 roku wydział został zamknięty.

Po pewnym czasie został skierowany jako praktykant do wrocławskich zakładów Pafawag. W 1956 roku, po przywróceniu socjologii na Uniwersytecie Warszawskim, powrócił na uczelnię. W 1959 roku obronił doktorat na UW pod opieką Bronisława Baczki. W 1965 roku habilitował się na Wydziale Filozoficznym UW, a jego kariera akademicka rozwijała się dalej: w 1973 roku został profesorem nadzwyczajnym, a w 1987 roku profesorem zwyczajnym.

W latach 1967-1968 pełnił funkcję prodziekana Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, a od 1981 do 1983 roku był dziekanem Wydziału Filozofii i Socjologii. Od 1968 do 1999 roku kierował Zakładem Historii Myśli Społecznej w Instytucie Socjologii UW. Po przejściu na emeryturę w 1999 roku, kontynuował pracę akademicką w Instytucie Socjologii Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, gdzie był profesorem w latach 2003-2009.

Od 1984 roku regularnie współpracował z Institut für die Wissenschaften vom Menschen (Instytut Nauk o Człowieku) w Wiedniu. Często przebywał tam jako gość i visiting fellow, a od początku lat dziewięćdziesiątych do końca życia pełnił rolę członka Academic Advisory Board. W 1995 roku uczestniczył w seminariów z udziałem Jana Pawła II, organizowanych w Castel Gandolfo. Jerzy Szacki był również wykładowcą na renomowanych uczelniach zagranicznych, m.in. University of Minnesota i Oxford University.

Był aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, a w latach 1972–1976 pełnił funkcję przewodniczącego. Ponadto zasiadał w Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego oraz Komitecie Badań Naukowych, a także przez trzy kadencje był członkiem Centralnej Komisji ds. Stopni Naukowych i Tytułu Naukowego. W latach 1974–1991 redagował kwartalnik Polish Sociological Bulletin, a także zasiadał w Prezydium Polskiej Akademii Nauk i przewodniczył Komitetowi Socjologii PAN.

Jerzy Szacki był również członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz współzałożycielem Towarzystwa Popierania i Krzewienia Nauk. Był tłumaczem i współtłumaczem wielu ważnych dzieł, takich jak prace Howarda Beckera, Harry’ego Elmera Barnesa, Émile Durkheima, Jean-Pierre’a Vernanta oraz Marcela Maussa.

W przeszłości był związany z Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą, gdzie pełnił funkcję I sekretarza OOP PZPR na Wydziale Filozofii UW. W latach 70. XX wieku działał w opozycji, a w 1978 roku uczestniczył w Konwersatorium Doświadczenie i Przyszłość, które skupiało się na współpracy inteligencji partyjnej i bezpartyjnej. W dniu 20 sierpnia 1980 roku podpisał apel 64 uczonych, pisarzy i publicystów o dialog ze strajkującymi robotnikami. Po wprowadzeniu stanu wojennego wystąpił z PZPR, a w 1991 roku był jednym z założycieli ugrupowania Solidarność Pracy. Z kolei od 2007 roku związany był ze stowarzyszeniem Forum Liberalne.

W 2004 roku został odznaczony wspólnie z matką Barbarą medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata za uratowanie Ireny Hollaender. Dwa lata później uzyskał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej oraz odnowiony doktorat na Uniwersytecie Warszawskim. Był laureatem Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w 2003 roku. W dniu 13 listopada 2008 roku został uhonorowany Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Jego żoną była również socjolog, profesor Barbara Szacka. Jerzy Szacki spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, w kwaterze 334-7-18/19.

Charakterystyka twórczości naukowej

Jerzy Szacki jest powszechnie uznawany za jedną z najważniejszych postaci związanych z Warszawską Szkołą Historii Idei. To grono naukowców w drugiej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku, funkcjonujące w czasach politycznej kontroli nad intelektualnym życiem, podjęło nowatorską działalność badawczą w zakresie europejskiej tradycji myśli filozoficznej, politycznej i społecznej. W późniejszych latach Szacki podkreślał, że wówczas miało miejsce „nadzwyczaj żywe środowisko intelektualne, w którym swobodnie dyskutowano o wszystkim”. W początkowej fazie jego kariery badawczej skoncentrował się na historii polskiej myśli politycznej. W 1952 roku, pod okiem Niny Assorodobraj–Kuli, napisał pracę magisterską zatytułowaną „Z ideologii polskich rewolucjonistów szlacheckich („Dekada Polska” – M. Mochnacki, J.L. Łukawski – „Nowa Polska”)”. Następnie, kierując się wskazówkami Bronisława Baczki, przystąpił do pisania pracy doktorskiej, która została wydana w formie książki zatytułowanej „Ojczyzna. Naród. Rewolucja. Problematyka narodowa w polskiej myśli szlacheckorewolucyjnej”. Już w tych wczesnych pracach Szacki zakreślił szereg problemów, którymi zajmował się przez resztę swojego życia.

Pierwszym z nich było badanie teoretycznych podstaw oraz metodologii historii myśli oraz analizy relacji między naukami społecznymi a historycznymi. Jego refleksje na ten temat regularnie powracały w wielu pracach i doprowadziły do wydania oddzielnej książki. Wśród jego późniejszych osiągnięć należy wymienić erudycyjny wstęp do polskiego wydania zbioru studiów znanego niemieckiego historyka Reinharta Kosellecka. Drugim zagadnieniem, które go interesowało, była koncepcja narodu jako kolektywu, istotna nie tylko w myśleniu potocznym, ale również w teorii nauk społecznych oraz w myśli politycznej. Szacki przez wiele lat planował napisanie obszerniejszej pracy na temat idei narodu i nacjonalizmu, lecz z różnych powodów nie zdołał tego pomysłu zrealizować.

W kolejnej książce „Kontrrewolucyjne paradoksy. Wizje świata francuskich antagonistów Wielkiej Rewolucji 1789 – 1815”, analizował filozoficzne, polityczne i społeczne idee jako przejawy całościowego obrazu rzeczywistości, który kształtował się w wyniku doświadczeń ludzi w określonym kontekście historycznym. Takie podejście stało się jednym z wyróżniających znaków Warszawskiej Szkoły Historii Idei. Francuscy krytycy rewolucji, doświadczając strat, szukali podstaw w przeszłości, w której istniały rzeczy dla nich cenne. Ich pomysły na przywrócenie utraconego porządku stawały się utopiami, mającymi być alternatywą dla ówczesnej negatywnej rzeczywistości, a ich rezultaty i konsekwencje były nieprzewidywalne. Tematem centralnym tej książki była zatem relacja między tradycją a utopią, co w konsekwencji owocowało badaniami nad konserwatyzmem oraz restauracją, które uzmysłowiły Szackiemu złożoność relacji między przeszłością a współczesnością w aspekcie społecznym i politycznym.

Książka dotycząca tradycji, zatytułowana po prostu „Tradycja”, stanowi istotny element jego dorobku. Wnikliwie analizował w niej różne znaczenia terminu „tradycja”, które funkcjonują nie tylko w myśli politycznej i humanistyce, ale także w codziennym języku. Wyróżnił on trzy interpretacje tego pojęcia: przedmiotowe, kojarzące się z dziedzictwem, wartościami i wzorami przekazywanymi z pokolenia na pokolenie; czynnościowe, dotyczące samego procesu przekazywania tych treści; oraz podmiotowe, które odnosi się do stosunku współczesnych pokoleń do przeszłości, akceptacji niektórych wartości oraz odrzucania innych. Takie uporządkowanie zagadnień miało znaczący wpływ na polską humanistykę, a podmiotowe rozumienie tradycji stało się ważnym teoretycznym punktem odniesienia dla badań pamięci zbiorowej w Polsce.

Tematyka tradycji, jak i związane z nią dylematy, były także inspiracją do zajęcia się koncepcjami utopii, które były istotne w humanistyce przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku. O swojej książce na ten temat, Jerzy Szacki wypowiadał się bez przesadnej atencji – traktując ją jako pracę na pograniczu publicystyki i popularyzacji. Jednakże, jest to jedno z najciekawszych dzieł w polskiej humanistyce, które do dzisiaj inspiruje i prowokuje do refleksji. W swojej pracy autor zwraca uwagę na problemy, które według niego są ważne oraz dyskusyjne, ale niekoniecznie w pełni zrozumiane.

Najbardziej rozpoznawalnym dziełem Szackiego, które zdobyło uznanie wśród studentów nauk społecznych, jest „Historia myśli socjologicznej”. Pierwsza edycja tego podręcznika ukazała się w języku angielskim w 1979 roku, a następnie dwukrotnie w polskim — w 1981 i 1983 roku. W 2002 roku autor przygotował nową, przemyślaną edycję, która w wielu aspektach została zaktualizowana i wzbogacona o nowe rozdziały. Ta edycja przyniosła mu prestiżową Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w 2003 roku. W jej wstępie Szacki wyraźnie zaznacza, że „zadanie tej książki jest stosunkowo skromne. Została ona pomyślana jako popularny podręcznik przedmiotu, który jest na uniwersytetach wykładany dla studentów socjologii”, co ukazuje jego skromne podejście, mimo że nie jest to do końca trafne w odniesieniu do opisanej w dziele problematyki.

„Historia myśli socjologicznej” to złożone dzieło, które stanowi starannie przemyślaną odpowiedź na pytanie o sens uprawiania historii nauki, a w tym przypadku – socjologii. „Socjologiczna tradycja, tak samo jak wszelka tradycja, nie jest więc zbiorem idei i doktryn, którego zawartość daje się kiedykolwiek definitywnie ustalić dzięki trudowi historyków tout court. Jest ona w nieustannym ruchu, który raz po raz unieważnia ustalenia wcześniejsze…”. Zdanie to w sposób dobitny odnosi się do tego, jak Jerzy Szacki pojmował socjologię — jako dyscyplinę, która od dwóch stuleci dąży do statusu prawdziwej nauki empirycznej o metodach zbliżonych do nauk przyrodniczych, jednak w rzeczywistości jest ona polifoniczna, osadzona w różnych paradygmatach.

Szacki nie ograniczał swojej pracy jedynie do dorobku socjologii; doskonale zdawał sobie sprawę z bogactwa interakcji między różnymi dziedzinami nauki. W swoim zarysie zmian w myśli socjologicznej od starożytności aż do końca XX wieku, uwzględnił także głosy filozofów, psychologów, ekonomistów oraz historyków. W ten sposób starał się zrozumieć zarówno pytania łączne dla danej epoki, jak i różnice w odpowiedziach różnych autorów.

Ogromne dzieło „Historia myśli socjologicznej” przyćmiło badania nad historią polskiej socjologii, realizowane w latach osiemdziesiątych XX wieku. Ich rezultatem były m.in. prace poświęcone Florianowi Znanieckiemu oraz antologia zatytułowana „Sto lat socjologii polskiej”, w której umieścił obszerny wstęp. W trakcie badań nad przekształceniami polskiej myśli socjologicznej, jej oryginalnością oraz powiązaniami z socjologią światową, Szacki wielokrotnie wracał także do problematyki narodu.

Wybrane prace

Jerzy Szacki, jako znakomity socjolog, pozostawił po sobie szereg znaczących prac, które eksplorują różnorodne aspekty myśli społecznej i narodowej. Poniżej przedstawiamy wybrane tytuły jego publikacji, które stanowią ważną część współczesnej socjologii oraz historii myśli społecznej.

• Ojczyzna, naród, rewolucja: problematyka narodowa w polskiej myśli szlacheckorewolucyjnej (1962),
• Durkheim (1964),
• Kontrrewolucyjne paradoksy (1965, wyd. 2: 2012),
• Utopie (1968),
• Tradycja. Przegląd problematyki (1971, wyd. 2 poprawione: 2011),
• (red.) Idea społeczeństwa komunistycznego w pracach klasyków marksizmu (1977),
• (red.) Czy kryzys socjologii? (1977),
• History of Sociological Thought (1979),
• wydanie polskie: Historia myśli socjologicznej (1981, 1983, wydanie nowe: 2003; za tę książkę Jerzy Szacki otrzymał w 2003 Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w kategorii nauk humanistycznych i społecznych),
• Spotkania z utopią (1980, wyd. 2: 2000),
• Znaniecki (1986),
• Dylematy historiografii idei oraz inne szkice i studia (1991),
• Liberalizm po komunizmie (1994).

Wszystkie te publikacje ukazują nie tylko intelektualne zaangażowanie Szackiego, ale również jego wszechstronność oraz umiejętność analizy zjawisk społecznych przez pryzmat historii i teorii socjologicznych.

---

Oceń: Jerzy Szacki (socjolog)

---