Barbara Skarga

---

Życiorys

Barbara Skarga, znana polska filozof i intelektualistka, przyszła na świat w Warszawie, w rodzinie ziemiańskiej, która była wyznania ewangelicko-reformowanego. Jej ojciec nosił imię Piotr, a matką była Halina. Warto wspomnieć, że miała rodzeństwo – jej siostrą była aktorka Hanna Skarżanka, a bratem – aktor Edward Skarga.

Barbara Skarga zdobyła maturę w 1937 roku w Wilnie, a tego samego roku rozpoczęła naukę na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej. Jednakże, po trzech semestrach, postanowiła przenieść się na Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Stefana Batorego, gdzie wybrała filozofię jako główną specjalizację, a matematykę jako przedmiot poboczny. W grudniu 1939 roku, z powodu likwidacji Uniwersytetu Wileńskiego, kontynuowała naukę do 1944 roku na tajnych seminariach prowadzonych przez swoich nauczycieli: profesorów H. Elzenberga, T. Czeżowskiego, K. Górskiego i S. Srebrnego, zdobijając niezbędne egzaminy.

Oprócz studiów, angażowała się w konspiracyjne nauczanie średnie w Wilnie, ucząc przedmiotów takich jak łacina i matematyka. Równocześnie, aktywnie uczestniczyła w działalności niepodległościowej Armii Krajowej, pełniąc różne funkcje, w tym kierownika łączności terenowej w okręgu wileńskim, działając pod pseudonimem Ewa. Zarządzała tzw. zewnętrzną łącznością z Inspektoratami, a także z brygadami w terenie, co doprowadziło do jej aresztowania przez władze radzieckie i skazania na 10 lat w łagrze.

Barbara Skarga przebywała w obozie w Prawieniszkach na Litwie, a później została przesiedlona na Syberię, w tym do łagru w Uchcie. Po wyjściu z GUŁAGU, była zmuszona do dożywotniego osiedlenia się w kołchozie w Kazachstanie, jednak po kilku latach udało jej się wrócić do Polski, co zawdzięczała korzystnym zbiegom okoliczności politycznych oraz staraniom najbliższej rodziny. Wspomnienia z tego trudnego okresu opisała w swojej książce, która była pierwszą w literaturze kobiecej relacją z łagrów, zatytułowanej „Po wyzwoleniu (1944-1956)”, wydanej pod pseudonimem w Paryżu w 1985 roku.

W 1957 roku uzyskała w trybie zaocznym stopień magistra filozofii na Uniwersytecie Warszawskim, co otworzyło jej drzwi do kariery akademickiej. W 1961 roku obroniła pracę doktorską na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie badała temat „Narodziny pozytywizmu polskiego” pod kierunkiem prof. Niny Assorodobraj-Kuli. Dalsza kariera skupiła się na pracy w Zakładzie Historii Filozofii Nowożytnej IFiS PAN, początkowo na stanowisku adiunkta, cela stając się częścią kręgu tzw. „warszawskiej szkoły historyków idei” (L. Kołakowski, A. Walicki, B. Baczko, J. Szacki).

Jej praca została doceniona, co zaowocowało habilitacją w 1967 roku na podstawie pracy „Ortodoksja i rewizja w pozytywizmie francuskim”. W kolejnych latach Kariera Barbary Skargi rozwijała się, uzyskując tytuł profesora nadzwyczajnego w 1975 roku, a następnie profesora zwyczajnego w 1988. W lutym 1978 roku została członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych, przekształconego później w Towarzystwo Krzewienia i Popierania Nauk, a w latach 1981-1984 przewodnicząca Komitetu Nauk Filozoficznych PAN. Z czasem, zdobyła status członka Polskiej Akademii Umiejętności oraz tytuł profesora nauk humanistycznych w 1988 roku. W latach 1993-2006 przewodniczyła radzie redakcyjnej rocznika „Etyka”.

Niestety, nie mogąc pracować na Uniwersytecie w czasach PRL z powodów politycznych, pełniła aktywną działalność dydaktyczną, prowadząc seminaria zarówno w IFiS PAN, jak i poza nim. Po 1989 roku prowadziła sporadyczne wykłady w różnych ośrodkach akademickich. Barbara Skarga zmarła w 2009 roku, po krótkiej chorobie w szpitalu w Olsztynie, a jej ostatnie miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie (kwatera N-2-31).

W hołdzie jej dokonaniom, w 2011 roku uczniowie Barbary Skargi powołali do życia Fundację na Rzecz Myślenia im. Barbary Skargi, która ma na celu rozwój kultury filozoficznej w Polsce.

Twórczość naukowa

W dorobku naukowym Barbary Skargi można zidentyfikować pięć głównych obszarów badawczych, które odzwierciedlają postępujące etapy jej filozoficznych zainteresowań. Pierwszy z tych obszarów koncentruje się na badaniach związanych z polskim i francuskim pozytywizmem. Skarga badała ideowe oraz historyczne tło powstania polskiego pozytywizmu, starając się zrozumieć jego powiązania z problematyką narodową i historią. W jej pracach można znaleźć analizy kluczowych postaci związanych z kulturą polską, co czyni je cennym wkładem w historię idei. Kolejnym krokiem były badania nad filozofią Augusta Comte’a, ojca pozytywizmu, a później również na analizie sporów, które miały miejsce wśród jego uczniów po jego śmierci. Publikacje w tym zakresie były całkowitą nowością w polskiej literaturze, a do najważniejszych dzieł należą rozprawa doktorska oraz dwutomowa antologia 'Filozofia i myśl społeczna w latach 1865-1895′, współredagowana z Anną Hochfeldową, a także przetłumaczone prace Comte’a oraz jego monografie.

Drugi obszar naukowych poszukiwań Barbary Skargi rozwijał się organicznie z pierwszego. Zawiera prace dotyczące różnorodnych nurtów francuskiej filozofii XIX wieku, które nie ograniczały się tylko do pozytywizmu. Skarga przeprowadziła dogłębną analizę francuskiego spirytualizmu, a także eklektyzmu i neokrytycyzmu. Jej badania nad filozofią Henri Bergsona stały się istotnym punktem jej późniejszych prac. Warto wyróżnić kluczowe publikacje z tego okresu, takie jak 'Kłopoty intelektu. Między Comte’em a Bergsonem’ oraz 'Czas i trwanie. Studia o Bergsonie’.

Pierwsze dwa obszary pokazują Barbarę Skargę jako historyka filozofii, podczas gdy trzeci etap jej twórczości to wykreowanie własnego stanowiska filozoficznego, które wywodzi się z refleksji nad rolą historyka. Prace z tego okresu koncentrują się na 'formacjach intelektualnych’ i narzucają nową perspektywę na zmienność i trwałość pewnych idei w kontekście historycznym. Do istotnych dzieł należą 'Przeszłość i interpretacje. Z warsztatu historyka filozofii’ oraz 'Granice historyczności’.

Od lat osiemdziesiątych do dziewięćdziesiątych Barbara Skarga skupiła się na problematyce metafizycznej, analizując kluczowe kwestie, takie jak sens bytu czy miejsce podmiotu ludzkiego w świecie. Jej prace nie ograniczały się do interpretacji myśli filozofów, ale starały się reagować na fundamentalne pytania, zachowując krytyczne podejście do klasycznej metafizyki. Kluczowe publikacje to 'Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne’ oraz 'Kwintet metafizyczny’.

Ostatni, piąty obszar twórczości Barbary Skargi koncentruje się na refleksji moralnej i obywatelskiej. W swoich esejach, które publikowała w pismach kulturalnych oraz w mediach, zajmowała się analizą aktualnych zjawisk społecznych. Wiele jej wystąpień cechuje krytyczne spojrzenie na współczesną rzeczywistość, a szczególną troską otaczała milczenie inteligencji oraz takie wartości jak sprawiedliwość, honor czy poczucie obywatelskie. Właśnie te kwestie były również tematem kilku jej książek, w tym 'O filozofię bać się nie musimy’ oraz 'Innego końca świata nie będzie’.

Publikacje

Barbara Skarga, jako jedna z najważniejszych postaci w polskiej filozofii, zobowiązała się do publikacji licznych dzieł, które miały istotny wpływ na rozwój myśli pozytywizmowej oraz filozofii społecznej. Oto przegląd jej najważniejszych publikacji:

• Narodziny pozytywizmu polskiego (1831-1864), PWN, Warszawa 1964 (wyd. II, PWN, Fundacja na Rzecz Myślenia im. Barbary Skargi, Warszawa 2013),
• Comte (oraz wybór tekstów), WP, Warszawa 1966 (seria „Myśli i Ludzie”); (wyd. II rozszerzone, WP, Warszawa 1977 oraz także, bez wyboru pism, w: Comte, Renan, Claude Bernard, Fundacja na Rzecz Myślenia, Wyd. Stentor, Warszawa 2014),
• Ortodoksja i rewizja w pozytywizmie francuskim, PWN, Warszawa 1967 (wyd. II, PWN, Fundacja na Rzecz Myślenia, Warszawa 2016),
• Renan (oraz wybór tekstów), WP, Warszawa 1969 (seria „Myśli i Ludzie”); (wyd. II, WP, Warszawa 2002 oraz także, bez wyboru pism, w: Comte, Renan, Claude Bernard, Fundacja na Rzecz Myślenia, Wyd. Stentor, Warszawa 2014), ISBN 83-214-1252-1,
• Claude Bernard (oraz wybór pism), WP, Warszawa 1970 (seria „Myśli i Ludzie”); (wyd. II, bez wyboru pism w: Comte, Renan, Claude Bernard, Fundacja na Rzecz Myślenia, Wyd. Stentor, Warszawa 2014),
• Kłopoty intelektu. Między Comte’em a Bergsonem, PWN, Warszawa 1975; (wyd. II, Fundacja na Rzecz Myślenia, PWN, Warszawa 2017),
• Filozofia francuska XIX wieku (antologia tekstów), PWN, Warszawa 1978,
• Czas i trwanie. Studia o Bergsonie, PWN, Warszawa 1982; (wyd. II, Fundacja na Rzecz Myślenia, PWN, Warszawa 2014),
• Po wyzwoleniu (1944-1956), pod pseud. Wiktoria Kraśniewska, Instytut Literacki, Paryż 1985 (Biblioteka „Kultury”); wyd. I krajowe, poprawione przez autorkę (pod pseud.), Wyd. Pokolenie, Warszawa 1986; wyd. II krajowe (pod własnym nazwiskiem), W Drodze, Poznań 1990; wyd. III, Fundacja Aletheia, Warszawa 2000; wyd. IV, Wyd. Znak, Kraków 2008. Przekład francuski: Une absurde cruaute: temoignage d’une femme au Gulag (1944-1956), tr. par M. Laurent, Paris 2000,
• Przeszłość i interpretacje. Z warsztatu historyka filozofii, PWN, Warszawa 1987; (wyd. II, PWN, Fundacja na Rzecz Myślenia, Warszawa 2015),
• Granice historyczności, PIW, Warszawa 1989; (wyd. II, Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2005; wyd. III, Fundacja na Rzecz Myślenia, Wyd. Stentor, Warszawa 2014). Przekład francuski: Les limites de l’historicité: continuité et transformations de la pensée, tr. par Małgorzata Kowalska, Beauchesne, Paris 1997,
• Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne, Wyd. Znak, Kraków 1997; (wyd. II, Znak, Kraków 2009) – wyróżniona nagrodą im. Jana Długosza oraz nominowana do Nagrody Literackiej Nike 1998,
• O filozofię bać się nie musimy. Szkice z różnych lat, PWN, Warszawa 1999; (wyd. II, Fundacja na Rzecz Myślenia, PWN, Warszawa 2017),
• Ślad i obecność, PWN, Warszawa 2002,
• Kwintet metafizyczny, Wyd. Universitas, Kraków 2005 – nominacja do Nagrody Literackiej „Nike” 2006,
• Człowiek to nie jest piękne zwierzę, Wyd. Znak, Kraków 2007,
• Innego końca świata nie będzie. Z Barbarą Skargą rozmawiają Katarzyna Janowska i Piotr Mucharski, Wyd. Znak, Kraków 2007,
• Tercet metafizyczny, Wyd. Znak, Kraków 2009; (wyd. II, Fundacja na Rzecz Myślenia, Warszawa 2020),
• …jeżeli myślicie o mnie, to bez smutku… Korespondencja z lat 1946-1955, Fundacja na Rzecz Myślenia, Warszawa 2019.

Odznaczenia i wyróżnienia

W 1995 roku Barbara Skarga została uhonorowana przez ówczesnego Prezydenta RP, Lecha Wałęsę, najwyższym odznaczeniem w Polsce – Orderem Orła Białego. To wyróżnienie przyznano jej w uznaniu jej znaczącego wkładu w rozwój i dobro Rzeczypospolitej Polskiej. Warto zaznaczyć, że była członkiem Kapituły tego orderu oraz pełniła funkcję Kanclerza w latach 2001-2005. Jej kadencja na tym stanowisku zakończyła się w październiku 2005 roku, kiedy to złożyła rezygnację. Spowodowane to było kontrowersyjnymi wypowiedziami Lecha Kaczyńskiego, który w trakcie swojej kampanii wyborczej stwierdził, że niektóre z osób uhonorowanych tym odznaczeniem przez Aleksandra Kwaśniewskiego były zasłużone dla PRL.

19 lutego 2000 roku, w uznaniu jej osiągnięć akademickich, Barbara Skarga otrzymała tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Warto również wspomnieć, że w 2003 roku przyznano jej Nagrodę im. księdza Józefa Tischnera za napisanie książki „Ślad i obecność”.

Rząd francuski dostrzegł jej zasługi w propagowaniu francuskiej kultury filozoficznej w Polsce, co zaowocowało przyznaniem jej w 2007 roku Komandorii Narodowego Orderu Zasługi. W 2008 roku miało miejsce uroczyste odnowienie doktoratu Barbary Skargi przez Uniwersytet Warszawski. Dodatkowo, w tym samym roku, otrzymała Nagrodę Specjalną Zarządu Konfederacji Lewiatan.

Oprócz powyższych odznaczeń, Barbara Skarga była również laureatką wielu nagród literackich i naukowych. Do jej osiągnięć należy zaliczyć nagrodę im. Jana Długosza oraz nagrodę im. Józefa Tischnera, co podkreśla jej znaczący wpływ na polską kulturę i naukę.

---

Oceń: Barbara Skarga

---