Henryk Bronisław Arctowski, znany również pod nazwiskiem Henryk Artzt, to postać o niezwykle bogatym dorobku naukowym, nie tylko jako geograf, ale również jako geofizyk, geolog, meteorolog, glacjolog oraz podróżnik. Urodził się 15 lipca 1871 roku w Warszawie, a swoją karierę zawodową i badawczą związał z tajemniczymi regionami polarnymi.
Jego prace miały znaczący wpływ na rozwój nauk o Ziemi, a szczególnie na zrozumienie zjawisk zachodzących w obszarach polar?nych. Arctowski pozostawił po sobie niezatarte ślady w polskiej nauce, a jego badania przyczyniły się do lepszego zrozumienia środowisk tych odległych ziem. Zmarł 21 lutego 1958 roku w Waszyngtonie, pozostawiając po sobie trwałe dziedzictwo wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych.
Życiorys
Henryk Arctowski, wybitny polski naukowiec, przyszedł na świat w Warszawie w rodzinie Artztów, których przodkowie przybyli do Polski w XVII wieku z Wirtembergii. W wieku około 1881 roku rozpoczął naukę w gimnazjum w Inowrocławiu, lecz na skutek nacisków ze strony niemieckiego otoczenia musiał przerwać swoje kształcenie po trzech latach. Przeprowadzony przez rodziców do belgijskiego Liège, zakończył tam swoją edukację średnią w szkole Athénee. W 1888 roku rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, koncentrując się początkowo na matematyce oraz fizyce w celu zgłębienia wiedzy z zakresu astronomii, jednak po roku przeniósł się na dalsze nauki do Paryża. W stolicy Francji zajął się studiowaniem geologii i chemii w tamtejszym Muzeum Przyrodniczym, a następnie kontynuował na Sorbonie i w Collège de France, prowadząc badania w zakresie chemii, geochemii, petrografii oraz mineralogii.
Rok 1893 był początkiem jego kariery naukowej, kiedy podjął pracę na Uniwersytecie w Liège pod okiem profesora Walthera Springa. Dla podkreślenia swojej polskości, w tym samym roku Henryk Artzt wystąpił do rządu belgijskiego z wnioskiem o zmianę nazwiska na Arctowski. Lata 1894–1896 były dla niego bardzo owocne, podczas których opublikował w Liège około 20 artykułów w renomowanych czasopismach naukowych, w tym w „Bulletin de l’Academie Royale de Belgique” oraz „Zeitschrift für anorganische Chemie”. Jego badania koncentrowały się głównie na petrologii skał magmowych oraz warunkach termodynamicznych minerałów skałotwórczych.
Antarktyka
W 1895 roku Arctowski nawiązał współpracę z belgijskim podróżnikiem, Adrienem de Gerlache de Gomery, który przygotowywał się do wyprawy antarktycznej na statku Belgica. Poświęcił następne dwa lata na intensywne studia z zakresu geologii, oceanografii i meteorologii, korzystając z doświadczeń brytyjskich naukowców, takich jak G. Murray i J. Buchanan, którzy wcześniej uczestniczyli w wyprawie na statku „Challenger”. Zgłosił również akces do reprezentacji jako polski meteorolog, Antoni Dobrowolski, który będąc asystentem Arctowskiego, prowadził obserwacje podczas trwania wyprawy.
W książce De Gerlache’a pt. „Piętnaście miesięcy na oceanie antarktycznym”, która doczekała się polskiego wydania w tłumaczeniu Zofii Nałkowskiej w 1903 roku, opisano nie tylko wyprawę, ale również wyzwania, przed którymi stali uczestnicy. Po powrocie w 1899 roku Arctowski nie odzyskał wcześniej zajmowanego stanowiska na Uniwersytecie w Liège, postanowił więc podjąć pracę w Observatoire Royal de Belgique w Uccle, gdzie zajął się analizą danych z wyprawy. Jego badania obejmowały szeroki wachlarz tematów, w tym geologię, glacjologię, meteorologię, oceanografię a także optykę atmosfery.
Pobyt w USA
W 1909 roku Arctowski zdecydował się na wyjazd do Stanów Zjednoczonych, aby brać udział w rozwiązywaniu kontrowersji dotyczącej pierwszeństwa w dotarciu do bieguna północnego. Osiedlił się w Nowym Jorku, a latem 1910 roku wziął udział w francuskiej wyprawie na Spitsbergen i Lofoty. Przez następne osiem lat pełnił funkcję dyrektora działu przyrodniczego w Nowojorskiej Bibliotece Publicznej, kontynuując jednocześnie badania nad zmianami klimatycznymi.
Polska
Uniwersytet Franciszkański we Lwowie nadał Arctowskiemu tytuł doktora honoris causa w 1912 roku. W tym okresie współpracował on z „Komisją do Spraw Polski” (Komisja House’a), a przez siedem lat związany był z Nowojorską Biblioteką Publiczną, gdzie kierował działem przyrodniczym. W 1918 roku stworzył raport zatytułowany „Report on Poland, compiled for the use of the American Delegation to the Peace Conference”, który był szczegółowym opracowaniem na temat polskiej demografii, rolnictwa, geologii oraz bogactw naturalnych. Podczas konferencji wersalskiej przekazał strony amerykańskiej raport zatytułowany „Raport o Polsce do użytku delegacji amerykańskiej na konferencję pokojową”, co docenił później profesor Eugeniusz Romer.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Arctowski wrócił do kraju i otrzymał propozycję objęcia funkcji ministra oświaty od Ignacego Paderewskiego, której jednak nie przyjął. Oba rodzaje uniwersytetów, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie oraz Uniwersytet Warszawski, zabiegały o jego powrót. Ostatecznie Arctowski wybrał Lwów, gdzie zorganizował Katedrę Geofizyki i Meteorologii, przekształconą później w Instytut Geofizyki i Meteorologii, którym kierował do września 1939. W tym okresie opublikował z zespołem ponad 130 prac naukowych, a także redagował „Komunikaty Instytutu Geofizyki i Meteorologii UJK”. W 1935 roku przyjęto go do Polskiej Akademii Umiejętności.
Ponowny pobyt w USA
W 1939 roku Arctowski podjął pracę w Smithsonian Institution w Waszyngtonie, gdzie specjalizował się w badaniach promieniowania słonecznego. 23 lipca 1940 roku wraz z żoną uzyskali obywatelstwo amerykańskie. W 1945 roku ponownie nawiązał współpracę z polskimi instytucjami naukowymi i był członkiem Polskiego Towarzystwa Geologicznego. W 1950 roku ze względu na zły stan zdrowia zrezygnował z pracy w Smithsonian Institution. Następnie mieszkał w Nowym Jorku do roku 1953, po czym osiedlił się na Florydzie, a w 1957 roku powrócił do Waszyngtonu. Tam zmarł 21 lutego 1958 roku. Zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie, po staraniach Polskiej Akademii Nauk, jego prochy oraz żony Jane – zmarłej wkrótce po nim 4 maja 1958 roku – zostały przewiezione do Polski i pochowane na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, w kwaterze B2-13-30.
Publikacje
Henryk Arctowski jest autorem ponad 400 publikacji, które obejmują różnorodne tematy związane z badaniami polarnymi. Lista jego prac przekracza 300 pozycji, co świadczy o jego niezwykłej aktywności naukowej.
Wiele z tych dzieł zostało opublikowanych w języku angielskim i francuskim, co wzbogaciło dostępność wyników jego badań również w międzynarodowej przestrzeni naukowej. Publikacje Arctowskiego pełnią ważną rolę w dokumentowaniu przebiegu wypraw oraz dostarczają cennych informacji o warunkach i doświadczeniach zdobytych podczas eksploracji obszarów polarnych.
Upamiętnienie
Profesor Henryk Arctowski jest postacią, której dziedzictwo zostało upamiętnione w wielu miejscach zarówno w Arktyce, jak i na Antarktydzie. Na przykład, na Spitsbergenie mieści się Góra Arctowskiego (78°10’N, 16°30’E) oraz Lodowiec Arctowskiego. W obrębie Antarktydy odnajdziemy różnorodne nazwy geograficzne, takie jak Półwysep Arctowskiego (64°45’S, 62°25’W), Zatoka Arctowskiego (62°09’S, 58°29’W) oraz Nunatak Arctowskiego (65°06’S, 60°00’W). Dodatkowo Góry Arctowskiego (62°01’-62°03’S, 58°05’-58°15’W) i Góra Arctowskiego (74°44’S, 61°28’W) również noszą jego imię. Co więcej, nazwa profesora została nadana głównemu lodowcowi Wyspy Króla Jerzego w archipelagu Szetlandów Południowych, który nosi nazwę Kopuła Arctowskiego.
W 1978 roku, Polskiej Stacji Antarktycznej zlokalizowanej na Wyspie Króla Jerzego (62°09’S, 58°28’W) nadano imię Henryka Arctowskiego. To istotne osiągnięcie stanowi ważny krok w dokumentowaniu wkładu polskich badaczy w naukę.
W Polsce istnieją również fizyczne lokalizacje upamiętniające Arctowskiego. Na przykład, jedna z ulic w Wrocławiu w dzielnicy Grabiszyn-Grabiszynek nosi jego imię. Ulica ta jest usytuowana w sąsiedztwie innych ulic, które honorują polskich naukowców. Ponadto, w Warszawie, w obecnej dzielnicy Ursynów, istnieje ulica, która również jest poświęcona temu wybitnemu badaczowi od 1977 roku.
W 1973 roku, Poczta Polska wprowadziła na rynek znaczek, na którym uwieczniono prof. H. Arctowskiego, dostępny w wartości 1 zł (numer katalogowy 2133), jako część serii pt. „Uczeni polscy”. Okręt hydrograficzny, zwodowany w 1982 roku przez Marynarkę Wojenną, również otrzymał nazwę ORP Arctowski.
19 września 2007 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety przedstawiające Henryka Arctowskiego oraz Antoniego B. Dobrowolskiego. Monety te miały różne nominały: 10 zł (wykonaną stemplem lustrzanym w srebrze) i 2 zł (wykonaną stemplem zwykłym w stopie Nordic Gold). W 2021 roku, z okazji 150. rocznicy urodzin Arctowskiego, Poczta Polska wyemitowała znaczek pocztowy o nominale 3,30 zł, legitymujący się nakładem 120 tys. sztuk.
W latach 2024 na rynku wydawniczym zadebiutowała pierwsza biografia tego naukowca pt. „Henryk Arctowski. W świecie myśli”, którą stworzyły Dagmara Bożek oraz Katarzyna Dąbkowska.
Fundacja im. H. Arctowskiego
Warto być świadomym, że część majątku, który Arian Jane Addy-Arctowska odziedziczyła, została przeznaczona na ustanowienie Fundacji im. H. Arctowskiego w Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych. Została ona założona w 1969 roku, a jej działalność polega na przyznawaniu co trzy lata nagrody oraz Medalu Arctowskiego za wybitne osiągnięcia w dziedzinie badań heliofizyki oraz badań wzajemnych oddziaływań Słońca i Ziemi.
Pozostali ludzie w kategorii "Nauka i edukacja":
Tadeusz Drewnowski | Marta Abramowicz | Józef Grabski | Zygmunt Ziembiński | Kazimierz Flatau | Andrzej Nowicki (filozof) | Piotr Magierski | Kazimierz Wóycicki (literat) | Stefan Tarczyński | Marek Pajek | Antonina Ostrowska | Tomasz Chlebowski | Andrzej Miśkiewicz | Stanisław Krzemiński | Edward Rühle | Piotr Ferdynand Hoser | Teresa Górska-Żółtowska | Tadeusz Moniewski | Ziemowid Sujkowski | Maria PoprzęckaOceń: Henryk Arctowski