Andrzej Szwalbe

---

Życiorys

Andrzej Szwalbe przyszedł na świat 30 czerwca 1923 roku w Warszawie. Jego matka nazywała się Eufemia z Sobierajów, a tata, Sylwester Jan, był urzędnikiem skarbowym. Swoją edukację rozpoczął w Gimnazjum Mikołaja Reja oraz kontynuował ją w Gimnazjum Adama Mickiewicza. Dodatkowo, uczęszczał do Konserwatorium Warszawskiego, gdzie miał przyjemność uczyć się gry na fortepianie pod okiem prof. Pawła Lewickiego. To tutaj poznał przyszłe gwiazdy polskiej muzyki, w tym Witolda Lutosławskiego.

Pomimo zawirowań wojennych, w trakcie okupacji ukończył pierwszy rok studiów prawniczych na Uniwersytecie Warszawskim, utrzymując się jako goniec. Niestety, w 1944 roku został uwięziony przez Niemców w obozie w Pruszkowie, jednak udało mu się uciec do Krakowa. Po wojnie pewien czas spędził w Ciechocinku, aby później osiedlić się w Bydgoszczy.

W 1948 roku zakończył studia na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu i pracował tam przez trzy lata jako asystent, następnie wykładowca oraz kierownik działu kadr. Mimo, że miał szansę na rozwój w kierunku prawniczym, Szwalbe postanowił skupić się na działalności kulturalnej. Już w 1949 roku, zyskał publiczne uznanie, wygłaszając spontaniczne wystąpienie podczas koncertu Pomorskiej Orkiestry Symfonicznej, organizowanego w budynku przy ul. Grodzkiej w Bydgoszczy. Dzięki temu zyskał rozgłos oraz uzyskał kilka tysięcy podpisów pod petycją, zmierzającą do zapewnienia dalszego istnienia orkiestry.

W 1951 roku Szwalbe objął stanowisko dyrektora administracyjnego Pomorskiej Orkiestry Symfonicznej. Już rok później jego działania doprowadziły do upaństwowienia instytucji. W 1953 roku powstała Państwowa Filharmonia Pomorska, a Szwalbe stanął na czele Społecznego Komitetu Budowy Filharmonii. Inauguracyjny koncert, mający miejsce 16 listopada 1956 roku, był transmitowany przez Polskie Radio prosto z nowego gmachu Filharmonii Pomorskiej, architektonicznie nawiązującego do Filharmonii Narodowej w Warszawie.

W dalszych latach Szwalbe zainicjował szereg istotnych przedsięwzięć kulturalnych. W 1959 roku był jednym z założycieli Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, rok później zasugerował budowę Teatru Muzycznego. Gdy w 1973 roku rozpoczęła się budowa Opery, stał się głównym inwestorem tego projektu. W 1961 roku uruchomił przy Filharmonii Pomorskiej serię wydawniczą „Z dziejów muzyki polskiej na Pomorzu”. Jego działania zaowocowały także założeniem Stacji Naukowo-Badawczej Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie prowadził szeroko zakrojoną działalność naukową we współpracy z Bydgoskim Towarzystwem Naukowym.

W 1962 roku, z pomocą Stanisława Gałońskiego, stworzył zespół „Capella Bydgostiensis pro Musica Antiqua” – awangardową orkiestrę kameralną, której celem była popularyzacja muzyki dawnej. W 1963 roku rozpoczął Festiwale Muzyki Polskiej, które kilka lat później przekształciły się w Bydgoskie Festiwale Muzyczne. Dalsze kroki podjął w 1966 roku, organizując międzynarodowe festiwale i kongresy muzykologiczne Musica Antiqua Europae Orientalis, które szybko stały się uznawaną imprezą w Europie, zwiększającą popularność muzyki z Europy Środkowo-Wschodniej na świecie. Owocem tych kongresów były także publikacje „Acta Scientifica” oraz seria „Monumenta MAEO”, promujące polską kulturę.

W końcu lat 60. jego zasługi doprowadziły do budowy i otwarcia nowego gmachu Biura Wystaw Artystycznych w 1970 roku. W 1974 roku odegrał kluczową rolę w uruchomieniu filii łódzkiej Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej, która ostatecznie przekształciła się w Akademię Muzyczną im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Dla tej placówki pozyskał w 1975 roku zabytkowy gmach dawnego starostwa powiatowego, w ramach tzw. dzielnicy muzycznej.

Przez cały swoją karierę, Szwalbe dbał o wysoki standard artystyczny Filharmonii Pomorskiej, zamawiając utwory u uznanych polskich kompozytorów, co zaowocowało między innymi narodzinami „Siwa mgła” (na baryton i orkiestrę) Wojciecha Kilara, która zdobyła uznanie na całym świecie. Jego wizje kulturalne skupiały się na integracji różnych dziedzin sztuk, co realizował poprzez budowę galerii portretów rzeźbiarskich kompozytorów oraz gromadzenie unikalnych XVIII i XIX-wiecznych fortepianów, ozdabiających wnętrza Filharmonii. Kreował także ideę Bydgoskiej Dzielnicy Muzycznej, harmonijnie zaaranżowując przestrzeń wokół instytucji kulturalnych. Jednym z jego osiągnięć była galeria pomników kompozytorów i wirtuozów, umieszczona w parku im. Jana Kochanowskiego.

Początkiem lat 80. Szwalbe rozpoczął starania o ożywienie funkcji kulturalnych pałaców w Ostromecku i Lubostroniu. W Ostromecku zorganizował galerię polskiego malarstwa i grafiki im. T. Brzozowskiego, marząc o utworzeniu bydgoskiego odpowiednika Wilanowa. Dążył do porównania Bydgoszczy z Warszawą, Europą i światem, co stanowiło motyw przewodni jego działalności. Cechowały go wizję, konsekwencja i niezłomny optymizm w tworzeniu życia kulturalnego miasta, z którym pozostawał mocno związany emocjonalnie.

Po przejściu na emeryturę w 1991 roku oraz po przekazaniu swojego stanowiska dyrektora Filharmonii Eleonorze Harendarskiej, dalej uczestniczył w życiu kulturalnym, wypowiadając się na tematy lokalne i ogólnopaństwowe. Otrzymał tytuł Honorowego Dyrektora Filharmonii Pomorskiej, a w 1993 roku uhonorowano go tytułem Honorowego Obywatela Bydgoszczy.

Szwalbe, jako człowiek skromny i pracowity, zawsze kochał sztukę i muzykę. Mimo trudnych czasów socjalizmu w Polsce, potrafił skutecznie realizować swoje marzenia i wizje, unikając przy tym osobistych korzyści i zaszczytów. Jego wkład w kulturę bydgoską oraz polską stanowił inspirację dla wielu artystów; był ceniony przez takich kompozytorów jak Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki czy Krzysztof Penderecki. Zmarł nagle 11 listopada 2002 roku w Bydgoszczy, zaledwie miesiąc po śmierci żony Dobrosławy. Spoczął na cmentarzu katolickim Najświętszego Serca Jezusa w Bydgoszczy, mieszczącym się przy ul. Ludwikowo 2.

Honorowy Obywatel Bydgoszczy

18 marca 1993 roku, Rada Miasta przyznała Andrzejowi Szwalbe zaszczytny tytuł Honorowego Obywatela Bydgoszczy. Było to znaczące wydarzenie, ponieważ był to pierwszy przypadek, kiedy ten tytuł został nadany od 1945 roku.

Odznaczenia

Andrzej Szwalbe, wybitny działacz i twórca kultury, został odznaczony wieloma prestiżowymi nagrodami, które poświadczają jego zasługi dla narodu polskiego oraz kultury narodowej. Oto najważniejsze z nich:

• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski, który został przyznany pośmiertnie na mocy postanowienia prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego z dnia 15 listopada 2002 roku, w uznaniu za „wybitne zasługi dla kultury narodowej”,
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, przyznany w 1996 roku za szczególne osiągnięcia w obszarze kultury polskiej,
• Złoty Krzyż Zasługi, który otrzymał w 1955 roku, z okazji 10-lecia Polski Ludowej, za niezastąpione wkłady w dziedzinie kultury i sztuki.

Upamiętnienie

Andrzej Szwalbe, znany bydgoszczanin, doczekał się wielu form upamiętnienia jeszcze za swojego życia. W literaturze znajdują się dwie biografie opisujące jego postać: „Andrzej Szwalbe – portret niedokończony” autorstwa A. Bezwińskiego oraz „Życie na przełomie” autorstwa K. Starczak-Kozłowskiej. Ponadto, artysta rzeźbiarz Michał Kubiak stworzył brązowe popiersie honorujące jego osobę.

W dniu 30 czerwca 2003 roku, na ścianie kamienicy znajdującej się pod adresem ul. Dworcowej 75, odsłonięto tablicę upamiętniającą jego życie. Rok później, 11 listopada, w pierwszą rocznicę jego śmierci, posadzono Dąb Andrzeja Szwalbego w Dębowej Alei Zasłużonych, zlokalizowanej na Alejach Ossolińskich w Bydgoszczy. Uroczystość ta miała miejsce po mszy św. w Bazylice p.w. św. Wincentego a Paulo, gdzie pamiątkowe drzewo posadził wnuk Andrzeja Szwalbego.

Od 2007 roku Andrzej Szwalbe jest patronem Gimnazjum nr 2 w Bydgoszczy, obecnie Zespołu Szkół nr 28. W dniu 19 kwietnia 2007 r. przed gmachem Filharmonii Pomorskiej zainstalowano pomnik z brązu przedstawiający jego postać, również autorstwa Michała Kubiaka. Na jego cześć nazwano ulicę w Śródmieściu Bydgoszczy, blisko Filharmonii Pomorskiej oraz Zespołu Szkół Muzycznych.

W 2013 roku powołano Stowarzyszenie im. Andrzeja Szwalbego „Dziedzictwo”, które działa na rzecz popularyzowania jego dorobku. Z kolei w 2017 roku mieszkańcy Bydgoszczy wskazali Szwalbego jako jednego z patronów nowoczesnych tramwajów wyprodukowanych przez zakłady PESA w plebiscycie ogłoszonym przez Urząd Miasta.

Podczas drugiej edycji festiwalu World Urban Art, w parku przy zespole pałacowym w Ostromecku, stworzono ekologiczną formę malarską ku czci Andrzeja Szwalbego. Praca ta została wykonana przez litewskiego artystę Linasa Domarackasa.

Rok 2023 zapisał się w historii jako Bydgoski Rok Andrzeja Szwalbego, co zostało uchwałą Rady Miasta uhonorowane licznymi wydarzeniami. W ciągu roku zorganizowano wiele koncertów, projekcji filmowych, debat, wystaw i wykładów, a także happeningów, gier miejskich, spacerów tematycznych oraz wydano książki i albumy.

30 czerwca 2023 roku, w dniu setnej rocznicy urodzin Andrzeja Szwalbego, miejski tramwaj Pesa Swing, któremu patronuje, zyskał nową, okolicznościową okleinę. Na jego burtach pojawiły się czarno-białe grafiki symbolizujące wkład Szwalbego w życie kulturalne Bydgoszczy, w tym sylwetki budynków takich jak Opera Nova, Filharmonia Pomorska oraz Akademia Muzyczna, a także zarys fortepianowej klawiatury.

---

Oceń: Andrzej Szwalbe

---