Jan Gralewski (kurier)

---

Życiorys

Jan Gralewski przyszedł na świat w stolicy Polski, Warszawie, jako syn Stanisława Dionizego Gralewskiego, który pełnił funkcję dyrektora Banku Towarzystwa Kredytowego w Warszawie, oraz Heleny Marii z Eysymonttów. Warto zaznaczyć, że był on kuzynem Jacka Malczewskiego. W wieku zaledwie ośmiu lat doświadczył dramatycznej utraty ojca, co zmusiło go do dorosłego życia pod opieką stryja, ks. Jana Gralewskiego. Jako odpowiedzialny syn, w późniejszych latach zadbał o swoją matkę i siostrę.

Gralewski ukończył Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie, a następnie podjął studia z zakresu filozofii i historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Z uwagi na trudności finansowe musiał jednocześnie pracować jako dziennikarz, co doprowadziło go do rozwinięcia swoich umiejętności pisarskich. W 1938 roku podjął studia doktoranckie we Francji, dzięki stypendium przyznanemu przez rząd francuski. W tym okresie zaczynał publikować eseje w takich czasopismach jak „Arkadach” oraz „Życiu Sztuki”.

Podczas kampanii wrześniowej Gralewski walczył jako ochotnik, mimo że wcześniej został zwolniony z przeszkolenia wojskowego jako jedyny żywiciel rodziny. Angażował się w obronę przeciwlotniczą Warszawy, stając w obliczu trudnych wyzwań. W czasie II wojny światowej zaangażował się w polski ruch oporu, biorąc aktywny udział w tajnym nauczaniu. Był asystentem w katedrze filozofii na tajnym uniwersytecie, gdzie jednym z jego seminarzystów na kursie estetyki był Krzysztof Kamil Baczyński. Oprócz tego prowadził badania naukowe pod kierunkiem prof. Władysława Tatarkiewicza.

W 1942 roku Gralewski zawarł związek małżeński z Alicją Iwańską. Pod koniec tego samego roku wszedł do działu Łączności Zagranicznej Oddziału V Komendy Głównej AK, gdzie otrzymał kryptonim Zagroda. W początkach 1943 roku został skierowany do Francji z zadaniem przetransportowania informacji do Centrali w Warszawie. W trakcie tej misji podróżował razem z Elżbietą Zawacką, znaną pod pseudonimem „Zo”. Niestety, ze względu na wpadkę Aleksandra Stpiczyńskiego w Perpignan musieli wrócić do Warszawy.

27 marca 1943 roku po raz kolejny udał się do Francji, mając nadzieję dotrzeć do Hiszpanii trasą ustaloną przez Kazimierza Leskiego, znanego z pseudonimu „Bradel”. Po dotarciu do Hiszpanii, które miało miejsce pod koniec kwietnia, został jednak aresztowany i osadzony w więzieniu w Miranda del Ebro, gdzie być może wcześniej również przebywał w San Sebastián. Dzięki interwencji posła Rzeczpospolitej Polskiej w Madrycie udało mu się uzyskać wolność, a z pomocą Brytyjczyków nocą z 2 na 3 lipca dotarł do Gibraltaru.

Niestety, jego życie zakończyło się tragicznie w wyniku katastrofy samolotu, podczas gdy był zaproszony przez gen. Władysława Sikorskiego na pokład.

Kontrowersje dotyczące ostatniej misji i śmierci Gralewskiego

Na podstawie analizy korespondencji Jan Gralewski przebywał w Paryżu 26 marca podczas wyprawy, która została zainicjowana 8 lutego 1943 roku. Z tego powodu nie odbył on powrotu do kraju ani nie ruszył w dalszą drogę. Po zakończonym pobycie w Miranda de Ebro, dotarł na Gibraltar 22 czerwca.

W tym okresie na Gibraltarze mogło się znajdować czterech polskich kurierów, wśród których byli:

• Jan Gralewski, podróżujący po Francji pod fałszywym nazwiskiem robotnika rolnego, Paweł Pankowski (od 22 czerwca),
• Jerzy Paweł Nowakowski vel Paweł Pankowski vel Pajkowski, vel Pawłowski, vel Bolesław Kozłowski, vel Wiktor Suchy, który w Hiszpanii był znany jako Jerzy lub Paweł Nowakowski i na Gibraltarze podszył się pod Jana Gralewskiego (przybył między 2 a 3 lipca),
• Jerzy Miodoński, który opuścił Polskę 24 grudnia 1942 r. w towarzystwie Trudy Heim, siostry SS-Obersturmbannführera Güntera Heima. Być może na Gibraltarze przyjął tożsamość Pajkowskiego,
• Pantaleon Drzewicki, właściwie Stanisław Izdebski, który udając 48-letniego kaprala podchorążego broni pancernej i kuriera PPS, wyszedł z Warszawy 27 marca 1943; jednak jego tożsamość nie została potwierdzona przez Zygmunta Zarembę.

Nie jest do końca jasne, czy któryś z wymienionych kurierów wszedł na pokład samolotu Sikorskiego, który uległ katastrofie, a także, w przypadku ewentualnych oskarżeń o spowodowanie śmierci generała, czy któryś z nich został skazany na śmierć w wyniku samosądu. Jak podaje Dariusz Baliszewski, zamachowiec miał przyjąć tożsamość Jana Gralewskiego i wykorzystać jego legendę. Istnieje także opinia Tadeusza Kisielewskiego, który twierdzi, że prawdziwy Jan Gralewski został zastrzelony przez zamachowców, a w grobie z jego imieniem spoczywa brytyjski pułkownik, który przybył z Polski.

Przekonanie o zastrzeleniu Jana Gralewskiego podzielała również jego żona, która wyraziła swoje zdanie w książce „Niezdemobilizowani”. Wzrastające kontrowersje oraz wątpliwości dotyczące roli Gralewskiego jak i zaniechanie zaplanowanej ekspertyzy przez IPN na jego temat tylko sprzyjają dalszym spekulacjom.

Zasadnicze ustalenia śledztwa prowadzonego przez Instytut Pamięci Narodowej w 2009 roku wykluczyły teorie spiskowe o domniemanym zamordowaniu członków statku powietrznego przed startem, stwierdzając, że śmierć Władysława Sikorskiego i trzech innych osób miała miejsce najwcześniej w momencie uderzenia samolotu w wodę. Tym samym, fakt, że samolot wystartował z polską delegacją na pokładzie, budzi wątpliwości co do części teorii spiskowych dotyczących obecności Gralewskiego w momencie katastrofy.

Publikacje

Jan Gralewski jest autorem wielu istotnych publikacji w dziedzinie sztuki i literatury. W jego dorobku znajdują się następujące dzieła:

• Plastyka w Europie 1935–1936, Wyd. Instytutu Propagandy Sztuki, 1937,
• Wojenne odcinki: Warszawa 1940–1943, Oficyna Poetów i Malarzy, 1982 (wspólnie z Alicją Iwańską).

Odniesienia w kulturze

Postać Gralewskiego jest znana z wielu utworów literackich oraz filmowych, w których odniesienia do jego postaci związane są z wydarzeniami związanymi ze śmiercią generała Sikorskiego. Przykłady tego można znaleźć m.in. w następujących produkcjach:

• Film Katastrofa w Gibraltarze – w tej produkcji pułkownik (sic!) Gralewski-Pankowski, będący kurierem z Polski na Gibraltarze, zagrał Mariusz Gorczyński,
• Film Generał – zamach na Gibraltarze oraz serial Generał – gdzie rolę Jana Gralewskiego odegrał Tomasz Sobczak,
• Gralewski jest również bohaterem oraz współautorem dzienników swojej żony Alicji Iwańskiej, które zawierają zapiski Gralewskiego, w tym te odzyskane przez Brytyjczyków bezpośrednio po katastrofie, oraz są podstawą powieści autobiograficznej A. Iwańskiej pt. Niezdemobilizowani.

---

Oceń: Jan Gralewski (kurier)

---