Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego

---

Historia

Historia Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego sięga lat 20. XIX wieku, kiedy to rozpoczęto budowę zabytkowego budynku. Znajduje się ono w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego, przy Alejach Ujazdowskich 4 (pierwotnie 6/8). Budowa, zainicjowana przez Franciszka Armińskiego, miała miejsce między 1820 a 1825 rokiem i w momencie powstania uchodziła za jedno z najnowocześniejszych w Europie.

W latach 70. XIX wieku budynek przeszedł znaczną przebudowę. W tym samym okresie pojawiły się w okolicy trzy niewielkie pawilony przeznaczone do obserwacji. Niestety, w trakcie I wojny światowej część instrumentów obserwacyjnych została ewakuowana do Rosji, co wpłynęło na kontynuację badań.

W latach 30. XX wieku warszawscy astronomowie dążyli do stworzenia zamiejscowej stacji obserwacyjnej. Prób były dwie, na początku na Kasprowym Wierchu, a później na szczycie Pop Iwan (dzisiejsza Ukraina), gdzie utworzono Obserwatorium Astronomiczno-Meteorologiczne. Pomimo zaistniałych trudności, rozpoczęto tam regularne obserwacje. Po wybuchu II wojny światowej Rada Wydziału Matematyczno-Filozoficznego UW podjęła formalne starania o przejęcie obserwatorium na Popie Iwanie, aczkolwiek zostało ono opuszczone już 18 września 1939 roku.

Latem 1940 roku wyposażenie budynku na Pop Iwan zostało zrabowane. Ostatecznie ocalał jedynie ważący kilka ton astrograf marki Grubb, a także szkła astrokamery i refraktory, które udało się przetransportować na Węgry oraz do Wiednia.

Podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku obiekt w Alejach Ujazdowskich nie ucierpiał w wyniku bombardowań, wprawdzie kilkaset szyb zostało zniszczonych. Po zajęciu Warszawy przez Niemców, personel obserwatorium mógł nieprzerwanie prowadzić badania naukowe. Od 1 stycznia 1940 roku, dzięki zezwoleniu okupacyjnych władz niemieckich, które ograniczyły obsadę do dyrektora Michała Kamieńskiego, adiunkta Jana Gadomskiego i woźnego, placówka oficjalnie przygotowała się do świadczenia usług praktycznych dla instytucji miejskich.

Niestety, najcenniejszy sprzęt obserwacyjny został wywieziony przez Niemców do Poznania w pierwszym kwartale 1940 roku. W sierpniu 1942 roku nowym zwierzchnikiem Obserwatorium został Kurt Walter. W jego kadencji warunki pracy uległy poprawie, mimo że nie obyło się bez przeszkód. Obserwatorium funkcjonowało aż do lata 1944 roku. W dniu 2 sierpnia 1944 roku miały miejsce tragiczne wydarzenia, kiedy to podczas wybuchu powstania warszawskiego niemieckie czołgi ostrzelały budynek, niszcząc wszystkie kopuły oraz sprzęt.

W trakcie tego chaosu, niemieccy żołnierze wypędzili z piwnic zatrudnionych tu pracowników oraz ich bliskich, a następnie podpalili budynek. Dzięki negocjacjom udało się ugasić pożar, ale 11 sierpnia 1944 roku pozostałych pracowników oraz ich rodziny wysłano do obozu przejściowego w Pruszkowie. Już kilka dni później, w wyniku działań niemieckich, powtórnie podpalono budynek, niszcząc całe jego wnętrze, a w tym cenne instrumenty obserwacyjne oraz bibliotekę pełną wartościowych inkunabułów z XVI i XVII wieku. Jedynym elementem ocalałym z tego nieszczęścia pozostał 10-centymetrowy fragment meteorytu Łowicz.

Dopiero 2 lutego 1945 roku odtworzono obserwatorium, tym razem w Krakowie. Wkrótce nadano mu nazwę „Pracownie Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego w Krakowie”, która obowiązywała do 1950 roku. W latach 1947-1949 astronomowie korzystali z tymczasowej Stacji Obserwacyjnej w Przegorzałach, obszarze będącym obecnie częścią Krakowa. Budynek w Warszawie zrekonstruowano w latach 1947-1949 pod przewodnictwem architekta Jana Dąbrowskiego, przywracając mu dawny wygląd z 1824 roku.

Wkrótce po wojnie, powstała warszawska szkoła astronomiczna, której pierwszymi absolwentami zostali Maria Karpowicz oraz Konrad Rudnicki (1949). Pierwszy doktorat uzyskał Maciej Bielicki pod kierunkiem Włodzimierza Zonna w 1956 roku. W latach 1956-1995 obroniono 44 doktoraty, podczas gdy w latach międzywojennych uzyskano jedynie jeden tytuł doktora – w 1934 roku przez Helenę Kazimierczak-Połońską.

W latach 70. XX wieku w budynku obserwatorium funkcjonował Zakład Astronomii Polskiej Akademii Nauk, który przekształcono w Centrum Astronomiczne im. M. Kopernika PAN, przenosząc do nowego obiektu 24 maja 1978 roku. Astronomowie z OAUW wnieśli znaczący wkład w rozwój technologii kamer CCD w Polsce. Andrzej Udalski jako pierwszy uruchomił kamerę tego typu w lipcu 1991 roku, a w roku 1992 wspólnie z Michałem Szymańskim podjął obserwacje w ramach projektu OGLE.

Warto zaznaczyć, że badania prowadzone w ramach projektu OGLE, z wykorzystaniem kamery CCD na teleskopie Swope w Obserwatorium Las Campanas w Chile, przyniosły znaczące odkrycie, jakim było zaobserwowanie efektu mikrosoczewkowania grawitacyjnego. Od 1996 roku grupa OGLE prowadzi obserwacje przy użyciu Teleskopu Warszawskiego o średnicy 1,3 metra, zlokalizowanego w Las Campanas, dedykowanego właśnie temu projektowi. Udało się również zbudować trzy kamery CCD (w 1997, 2001 oraz 2010), z których każda była większa od poprzedniej, co znacząco wpłynęło na jakość i zakres przeprowadzanych badań.

Instrumentarium

Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego dysponuje dwiema wyjątkowymi konstrukcjami teleskopów, które umożliwiają prowadzenie zaawansowanych badań astronomicznych.

W skład zainstalowanego instrumentarium wchodzą:

• teleskop o średnicy 60 cm – zlokalizowany w Warszawskim Obserwatorium Północnym w Ostrowiku, niedaleko Otwocka,
• teleskop o średnicy 1,3 m – znajdujący się w Warszawskim Obserwatorium Południowym w Las Campanas, Chile.

Nieustannie rozwijające się projekty obserwacyjne, które są prowadzone w OA UW, obejmują:

• OGLE (The Optical Gravitational Lensing Experiment) kierowany przez Andrzeja Udalskiego,
• ASAS (All Sky Automated Survey) prowadzony pod przewodnictwem Grzegorza Pojmańskiego.

Wybrane osiągnięcia naukowe pracowników

Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego ma na swoim koncie wiele fascynujących osiągnięć badawczych, które miały istotny wpływ na różne dziedziny astronomii. Oto niektóre z nich:

• zbadanie struktury Drogi Mlecznej na podstawie obserwacji Cefeid (2019; pod kierunkiem Doroty Skowron),
• zmierzenie odległości do Wielkiego Obłoku Magellana z dokładnością do 2% (2013; pod kierunkiem Grzegorza Pietrzyńskiego),
• stworzenie katalogów gwiazd zmiennych poprzez projekty OGLE (głównie prace Igora Soszyńskiego od 2008) oraz ASAS (pod kierunkiem Grzegorza Pojmańskiego w latach 2002–2005), w tym odkrycie wyjątkowo rzadkich obiektów jak V1309 Sco oraz nowych typów gwiazd zmiennych (np. BLAP),
• wykrycie pierwszych planet pozasłonecznych metodami tranzytów oraz mikrosoczewkowania (2002 i 2004; projekt OGLE prowadzony przez Andrzeja Udalskiego),
• współtworzenie modelu toroidalnych dysków akreacyjnych wokół czarnych dziur, znanego także jako Polish doughnuts, który został opisany przez Martina Reesa na przełomie lat 70. i 80. XX wieku,
• pierwszy przekład dzieła De revolutionibus Mikołaja Kopernika na język nowożytny, a także publikacja wszystkich pozostałych dzieł Kopernika w języku polskim (pod redakcją Jana Baranowskiego w połowie XIX wieku),
• udowodnienie, że pojaśnienie nieba obserwowane podczas całkowitego zaćmienia Słońca (korona słoneczna) jest związane ze Słońcem, a nie z Księżycem, na podstawie obserwacji zaćmienia w 1860 roku wykonanych przez Adama Prażmowskiego.

Struktura organizacyjna

Struktura organizacyjna Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego obejmuje kilka ważnych jednostek, które odgrywają kluczową rolę w badaniach astronomicznych oraz w kształceniu przyszłych naukowców.

• Katedra Astrofizyki Obserwacyjnej,
• Katedra Astrofizyki Teoretycznej, która powstała w 2021 roku z połączenia Zakładu Astronomii Pozagalaktycznej oraz Zakładu Astrofizyki Teoretycznej,
• Pracownia Instrumentalno-Dydaktyczna w Ostrowiku.

Pracownicy i studenci

Tematyka dotycząca ludzi związanych z Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Warszawskiego obejmuje wiele niezwykle ważnych postaci, które kierowały tym miejscem na przestrzeni lat. Lista dyrektorów jest znacząca, od początków działalności obserwatorium w XIX wieku, aż po czasy współczesne. Oto najważniejsze postacie w zarządzaniu obserwatorium, które przyczyniły się do jego rozwoju:

• Franciszek Armiński (1825–1848),
• Jan Baranowski (1848–1869),
• Iwan Wostokow (od listopada 1869 do 1898),
• Aleksandr Krasnow (1899–1907),
• Siergiej Czornyj (1908–1915),
• Jan Marian Krassowski (1916–1919),
• Felicjan Kępiński (p.o. 1922–1923),
• Michał Kamieński (od 29 marca 1923; od kwietnia 1942 zarządcą komisarycznym był Kurt Walter, a jego zastępcą Robert Henseling),
• Jan Gadomski (p.o. od 18 września 1945 do 13 maja 1950; kurator: Kazimierz Kuratowski),
• Włodzimierz Zonn (od kwietnia 1950 do 1975, zastępca: Stefan Piotrowski),
• Stefan Piotrowski (1975–1980),
• Kazimierz Stępień (1980–1986, zastępcy: Marcin Kubiak i Michał Różyczka, a od grudnia 1985 Tomasz Chlebowski),
• Marcin Kubiak (1986–2008, zastępcy: początkowo Tomasz Chlebowski, później Andrzej Kruszewski i Michał Różyczka, a na koniec Andrzej Udalski i Michał Jaroszyński),
• Andrzej Udalski (2008–2016, zastępcy: Michał Szymański i Michał Jaroszyński),
• Michał Szymański (2016–2024; zastępcy: Tomasz Bulik i Marcin Kiraga),
• Tomasz Bulik (od 2024; zastępcy: Szymon Kozłowski i Milena Ratajczak).

Każda z tych osób odegrała kluczową rolę w kształtowaniu i rozwijaniu działalności Obserwatorium, wprowadzając nowe idee i metody badawcze, które przyczyniły się do sukcesów tej instytucji naukowej.

---

Oceń: Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego

---