Budynek Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego

---

Historia

W dniu 8 września 1819 roku Komisja Rządowa podjęła decyzję o budowie astronomicznego obserwatorium w Warszawie. Wcześniejsze prace nad projektami były prowadzone przy współpracy Jana Śniadeckiego oraz Franciszka Armińskiego, który był pierwszym dyrektorem tegoż obserwatorium. Prace budowlane rozpoczęły się pomiędzy kwietniem a majem 1820 roku, a ich nadzór sprawowali Michał Kado, Hilary Szpilowski oraz Piotr Aigner. To właśnie Stanisław Kostka Potocki miał znaczący wpływ na wybór architektów. W 1821 roku budowa została wstrzymana przez Komisję Rządową z powodu problemów organizacyjnych, jednak w czerwcu 1822 wznowiono ją pod kierownictwem Szpilowskiego. Projekt budynku uległ pewnym zmianom, w tym zburzeniu trzech ścian w zachodniej części oraz dodaniu pawilonów pod planowanymi kopułami obserwacyjnymi. Ostateczne zakończenie budowy miało miejsce 25 listopada 1824 roku. Obserwatorium zostało uroczyście otwarte 18 sierpnia 1825, w obecności cesarza Aleksandra I oraz ministra Stanisława Grabowskiego.

W połowie XIX wieku w budynku uruchomiono pierwszy elektryczny zegar w Warszawie, który wystawiono w oknie na parterze, oraz wahadło Foucaulta. Jeden z pawilonów służył jako punkt odniesienia dla sieci triangulacyjnej w Warszawie oraz Królestwie Polskim, począwszy od tego samego okresu. W latach 1870–1871 budynek przeszedł przebudowę pod kierownictwem Bolesława Podczaszyńskiego. Wówczas dyrektorem obserwatorium był Iwan Wostokow, jednakże plany zmian przygotował jego poprzednik, Jan Baranowski. Zmiany dotyczyły zwłaszcza sali południkowej oraz zachodniej kopuły. Murowane ściany sali południkowej zostały zastąpione niższymi drewnianymi, co znacznie poprawiło termiczne warunki wewnętrzne. Płaski dach sali został zmieniony na dwuspadowy, podczas gdy zachodnia kopuła i pawilon pod nią zostały usunięte, zastąpione rozsuwanym cylindrycznym kioskiem, co z kolei naruszyło pierwotną symetrię budynku.

W latach 80. XIX wieku budynek przeszedł kolejną przebudowę, w wyniku której wymieniono drewniane podłogi na murowany sufit oparty na stalowych belkach. Dodatkowo, wschodnią kopułę uzupełniono większym elementem, który przybył z obserwatorium wileńskiego po pożarze. Kolejny remont przeprowadzono w latach 1925–1928. W ramach tej prac renowacyjnych przekształcono część zachodniego strychu w laboratorium astrofotograficzne oraz wschodniego – na pracownię meteorologiczną, a także zamontowano słupy na dwóch tarasach, które służyły do obserwacji.

W trakcie kampanii wrześniowej w 1939 roku budynek nie doznał poważnych uszkodzeń, choć pewna liczba szyb została wybita. Z początkiem stycznia 1940 roku, za zgodą niemieckich władz okupacyjnych, obiekt wznowił swoją działalność. W dniu 2 sierpnia 1944 roku, podczas wybuchu powstania warszawskiego, nieprzyjacielskie czołgi ostrzelały budynek, uszkadzając jego bramę oraz obie kopuły obserwacyjne i sprzęt w nich znajdujący się. Niemcy, działając z oddziału SS, przymusili pracowników obserwatorium oraz ogrodu botanicznego do opuszczenia piwnic budynku, po czym go podpalili.

W wyniku negocjacji pozwolono na ugaszenie pożaru, niemniej 11 sierpnia 1944 roku pozostałych pracowników obserwatorium i ich rodziny deportowano do obozu w Pruszkowie. Wkrótce potem budynek został spalony. Całe wnętrze, wraz z wyposażeniem, zbiorami, muzealnymi instrumentami oraz cenną biblioteką, która zawierała inkunabuły z XVI i XVII wieku, uległo całkowitemu zniszczeniu. W 1945 roku Biuro Odbudowy Stolicy zabezpieczyło budynek przed dalszymi zniszczeniami.

W latach 1947–1949, według projektu architekta Jana Dąbrowskiego, budynek został odbudowany. Był on jednym z dwóch pierwszych obiektów Uniwersytetu Warszawskiego, które odbudowano po wojnie. Podczas tej renowacji udało się odtworzyć pierwotny wygląd zewnętrzny budynku z 1824 roku, jednakże wnętrza uległy znacznej przemianie. Usunięto cokoły pod instrumenty wykonane z kamiennych ciosów, a także wszystkie klatki schodowe oraz część wewnętrznych murów. Główną zmianą było przekształcenie sali południkowej w dużą salę wykładową, znaną jako sala kopernikańska, łączącą dwa piętra budynku, oraz odbudowanie obu kopuł i pawilonów według pierwotnych planów. Elewacja południowa, która wcześniej była zasłonięta cieplarnią, została odsłonięta, a na parterze dodano nowe okna oraz pilastry.

Zgodnie z projektem z 1959 roku, dużą salę wykładową obniżono, a dodatkowo wprowadzono strop na poziomie ślemieni wysokich okien, co umożliwiło utworzenie trzeciego piętra z nietypowymi półkolistymi oknami.

Od 1956 roku w budynku mieściła się jedna z katedr Zakładu Astronomii PAN. W październiku 1975 roku do Obserwatorium przybył komputer PDP-11/45, który tymczasowo ulokowano w tym obiekcie. W 1975 roku Zakład Astronomii PAN został przekształcony w Centrum Astronomiczne im. M. Kopernika PAN, a w 1978 roku przeniesiono je do nowego budynku. Od 1966 roku w obserwatorium funkcjonowała redakcja kwartalnika Acta Astronomica. W latach 90. XX wieku oraz XXI wieku kilka zakładów botanicznych opuściło budynek, a ich działalność przeniosła się na Kampus Ochota.

Architektura i wnętrza

Budynek obserwatorium, zaprojektowany z myślą o współpracy z już istniejącym gmachu cieplarni ogrodu botanicznego, jest zorientowany w kierunku jego lokalizacji, co nieco wpływało na jakość astronomicznych obserwacji w jego początkowym okresie działalności. Odchylenie wynosiło 8 stopni, co było istotnym czynnikiem wpływającym na wyniki obserwacji geodezyjnych. Na dachu umieszczono dwa pawilony z charakterystycznymi kopułami, które pełniły funkcje obserwacyjne.

Forma budynku przypomina wydłużony prostokąt, który dzieli się na pięć dość symetrycznych sekcji. Skrajne przęsła sięgają jedynie do pierwszego piętra, gdzie kończą się tarasami, podczas gdy środkowa część, pierwotnie przeznaczona na postumenty dla instrumentów obserwacyjnych, ma imponujący przekrój 17 × 3 m i wznosi się do drugiego piętra. Pod każdym z pawilonów znajdują się dwa mniejsze postumenty o zredukowanej średnicy, które sięgają trzeciego piętra. Te struktury są niezależnie osadzone od głównej konstrukcji budynku, co zapewnia wyższą stabilność podczas obserwacji, eliminując wpływ drgań budowlanych. Dzięki temu rozwiązaniu, możliwe jest przeprowadzanie precyzyjnych obserwacji astronomicznych.

Wszystko to otoczone jest pałacowymi elewacjami, z dolnymi kondygnacjami ozdobionymi jońskimi pilastrami oraz boniowanymi pasami i oknami bez obramień. W górnych partiach budynku wykorzystano rozwiązania korynckie z oknami obramowanymi i gładką powierzchnią. Na poziomie drugiego piętra znajdują się cztery otwarte tarasy, po jednym na każdą ze stron budynku, co nadaje mu elegancki wygląd. Główne wejście zdobi portyk z kolumnami oraz półkolumnami w stylu jońskim.

Pierwotnie budynek posiadał również wąskie szczeliny obserwacyjne, które zlokalizowane były w trzech dużych oknach (iluzjonistycznych) na elewacjach północnej i południowej oraz w dachu. Szczeliny te, zorientowane zgodnie z południkiem, były dostosowane do specyfiki obserwacji astronomicznych. Ukończona w latach 1870–1871 przebudowa dachu pozwoliła na umiejscowienie nowych szczelin, co poprawiło funkcjonalność budynku w tym zakresie. Wcześniej dach w sekcji centralnej był umiejscowiony niżej niż reszta budowli, co powodowało, że górne części elewacji stanowiły attyki.

Obecnie w budynku znajdują się dwie klatki schodowe – dwubiegowa w części zachodniej oraz trójbiegowa we wschodnim skrzydle, z dodatkową windą dla ułatwienia dostępu.

Niestety, kopuły obserwacyjne nie są obecnie wykorzystywane do swego pierwotnego celu, a ich rola ogranicza się do pełnienia funkcji dekoracyjnych. Wnętrza budynku nie są dostępne dla zwiedzających, co wpłynie na postrzeganie tej wyjątkowej struktury.

Po obu stronach głównego budynku znajdują się pawilony, które połączone są łącznikami i tworzą tzw. skrzydła obserwatorium. Te konstrukcje składają się z niskiego parteru oraz antresoli, a w ewidencji zabytków klasyfikowane są jako oficyny.

Obserwatorium, włączając centralną część oraz skrzydła i pawilony, zostało wpisane do rejestru zabytków w 1948 roku pod numerem 601. W 1959 roku zarejestrowano dla niego zielone karty wojewódzkiej ewidencji zabytków, co później skutkowało przypisaniem pięciu odrębnych identyfikatorów INSPIRE. W 1997 roku założono wspólną białą kartę. Oficjalnie dzień 1 lipca 1965 roku uważa się za datę, kiedy warszawskie zabytki ponownie wpisano do rejestru, przez co również obserwatorium zyskało swoje miejsce w dokumentach zabytkowych, bez podziału na jego poszczególne elementy. W 2012 roku cały obiekt, znany jako „Obserwatorium Astronomiczne (wraz z oficynami)” oraz jako „Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego”, został włączony do gminnej ewidencji zabytków z przypisanym identyfikatorem SRO09049.

W gminnej ewidencji zabytków uwzględniono także oranżerię, z identyfikatorem SRO11052, chociaż jej status nie jest jasno określony w zestawieniu prezentowanym przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Obserwatorium znajduje się również w objętym ochroną obszarową zakresie Ogród Botaniczny, który zarejestrowano pod numerem 602 z datą 1 lipca 1965 roku oraz identyfikatorem SRO09050.

---

Oceń: Budynek Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego

---