Zofia Sadowska

---

Wykształcenie, działalność naukowa i praca zawodowa

Zofia Sadowska, urodzona w rodzinie szlacheckiej noszącej herb Lubicz, była córką Stanisława Sadowskiego oraz Marii Zofii Kuczker. Ukończyła IV Gimnazjum Żeńskie w Warszawie przy ulicy Kapucyńskiej, uzyskując złoty medal. W 1904 roku rozpoczęła swoją edukację w żeńskim Instytucie Medycznym w Sankt-Petersburgu, który ukończyła w 1911 roku z najwyższym wyróżnieniem.

W 1914 roku, Zofia Sadowska zyskała miano pierwszej kobiety oraz jednocześnie pierwszej Polki, która obroniła doktorat dotyczący wpływu niebiałkogennych aminów na naczynia obwodowe na Wojenno-Medycznej Akademii w Sankt-Petersburgu. Po uzyskaniu stopnia doktora, pracowała jako internistka, zdobywając doświadczenie w różnych miastach Imperium Rosyjskiego, między innymi w szpitalach Rosyjskiego Czerwonego Krzyża, gdzie świadczyła pomoc medyczną w czasie I wojny światowej.

W 1918 roku Sadowska wróciła do Warszawy i rozpoczęła pracę jako asystentka w II klinice chorób wewnętrznych oraz anatomii patologicznej na Uniwersytecie Warszawskim, jednocześnie otwierając prywatną praktykę. W 1920 roku, w trakcie wojny, została przydzielona do zespołu wojskowego szpitala epidemiologicznego w Grodnie. Zyskała opinię doskonałej diagnostki, co znacząco podkreślało jej umiejętności w dziedzinie medycyny.

W latach trzydziestych wykonywała obowiązki asystentki w Klinice Wewnętrznej oraz Anatomii i Patologii na Uniwersytecie Warszawskim. Podczas II wojny światowej, miała odwagę zorganizować ambulatorium na ul. Grójeckiej, a w czasie powstania warszawskiego stworzyła szpital polowy w Okęciu, który po wojnie przekształcono w Dom Dziecka Warszawy. Po zakończeniu II wojny światowej, kontynuowała swoją pracę jako lekarka na terenie Warszawy.

Działalność społeczna

Już od najmłodszych lat Zofia Sadowska wyróżniała się aktywnym zaangażowaniem w działalność społeczną oraz walkę o prawa kobiet. W czasach swojej nauki w gimnazjum aktywnie uczestniczyła w różnych kółkach samokształceniowych, co stanowiło pierwszy krok w kierunku jej późniejszej działalności edukacyjnej.

Po zakończeniu gimnazjum Zofia uczęszczała na tzw. Uniwersytet Latający, alternatywną formę nauki, w której uczestniczyli ci, którzy nie mogli studiować w oficjalnych szkołach wyższych. W trakcie strajku szkolnego, który miał miejsce w Królestwie Polskim w latach 1905-1906, odegrała istotną rolę w organizacji tajnych kompletów. To właśnie na tych spotkaniach uczyła matematyki i fizyki, wpisując się w ruch edukacji alternatywnej.

W czasie studiów Zofia stała się członkinią Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich, gdzie pełniła funkcję przewodniczącej Sekcji Równouprawnienia Kobiet w Sankt-Petersburgu. Jako stała delegatka na rady ogólne Związku w Warszawie, aktywnie prowadziła działania na rzecz poprawy sytuacji kobiet w Polsce. Jej publikacje, w tym artykuły w warszawskim „Sterze”, dokumentowały jej zaangażowanie i wyrażały myśli bliskie idei równouprawnienia.

Współzakładając stowarzyszenie Studentek Polek – Spójnia, Zofia Sadowska kontynuowała walkę o prawa kobiet, współpracując z takimi postaciami jak Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa oraz Kazimiera Iłłakowiczówna. W ramach stowarzyszenia kierowała kołem medyczek, co dowodzi jej różnorodnych zainteresowań i zaangażowania w sprawy zdrowotne. Dodatkowo pełniła funkcję wiceprzewodniczącej zarządu kasy ogólnostudenckiej oraz zakładała studenckie kluby dyskusyjne, stwarzając przestrzeń do wymiany myśli i idei.

W obliczu I wojny światowej, Zofia aktywnie działała w sankt-petersburskim oddziale Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny, wykazując się empatią i troską o losy osób poszkodowanych przez konflikt. Jej działalność w tym okresie oczywiście przyczyniła się do umocnienia pozycji kobiety w społeczeństwie.

Po zakończeniu wojny, 11 listopada 1918 roku, weszła w skład trzyosobowej delegacji, która domagała się od Józefa Piłsudskiego przyznania kobietom prawa wyborczego. W lutym 1919 roku Zofia ubiegała się o miejsce w Radzie Miasta Warszawy, startując z dziewięćdziesiątego ósmego miejsca na liście Narodowego Komitetu Wyborczego, jednak nie udało jej się zdobyć mandatu.

Skandal w latach 20.

Od czasów I wojny światowej Zofia Sadowska, wyrazista postać warszawskiego środowiska, zaczęła nosić częściowo męskie ubrania. Już wcześniej wchodziła w romantyczne związki z kobietami, co nie stanowiło dla niej tajemnicy. W końcówce 1923 roku warszawskie gazety, w tym bulwarowy „Express Poranny” (nr 318), a także inne publikacje zarówno lokalne, jak i z poza miasta, opublikowały sensacyjne doniesienia o rzekomych wydarzeniach, które miały miejsce w jej prywatnym mieszkaniu oraz gabinecie mieszczącym się przy ulicy Mazowieckiej 7.

Na podstawie anonimowego donosu, Zofia została oskarżona przez prasę o uwodzenie swoich pacjentek, w tym nieletnich. Oprócz tego, zarzucano jej organizowanie lesbijskich orgii o sadystycznym podłożu, prowadzenie domu publicznego dla kobiet oraz podawanie im narkotyków w celu ich uzależnienia od siebie. Co ważne, przeprowadzone śledztwo policyjne nie potwierdziło tych oskarżeń. W ten sposób rozpoczął się długoletni „skandal starogrecki” związany z osobą Zofii Sadowskiej, który zdominował publiczne dyskursy na temat orientacji seksualnej.

Niemożność sprostowania nieprawdziwych informacji skłoniła Sadowską do podjęcia kroków prawnych. Złożyła pozew w sądzie przeciwko Jerzemu Plewińskiemu, redaktorowi naczelnemu „Expressu Porannego”, oraz jego wydawcy Antoniemu Lewandowskiemu, oskarżając ich o oszczerstwo na podstawie artykułu 533 kodeksu karnego. Proces, określany jako „Wielki proces o głębokim podkładzie obyczajowym”, miał miejsce w dniach 11–16 lutego 1924 roku w II wydziale karnym sądu okręgowego na ulicy Miodowej 15. Sądowy spektakl przyciągnął olbrzymie zainteresowanie mieszkańców Warszawy oraz mediów zarówno lokalnych, jak i krajowych.

W kontekście tego procesu, z uwagi na kontrowersyjny temat, sędzia postanowił zamknąć drzwi sali sądowej dla publiczności już po pierwszym dniu rozprawy. W trakcie rozprawy reprezentowali Sadowską najbardziej znani adwokaci tamtego okresu, w tym Mieczysław Ettinger oraz Stefan Perzyński, a zeznania składali zarówno przedstawiciele środowisk lekarskich, jak i znane artystki, takie jak Lucyna Messal, Hanka Ordonówna oraz Maria Majdrowiczówna. Ekspertami w zakresie medycyny sądowej i psychiatrii, biorącymi udział w analizie sprawy, byli również czołowi fachowcy.

W trakcie rozprawy, naświetlającej życie osobiste Zofii, istotnym tematem stało się jej podejście do orientacji seksualnej, którą obrona starała się przedstawić jako niewstydliwą. Prasa brukowa jednak nazywała Sadowską „szkodnikiem społecznym” oraz „wrogiem państwa i społeczeństwa”, posądzając ją o rozbijanie małżeństw i odpowiadając za co najmniej jeden przypadek samobójstwa. Na pytanie obrońcy, Zofia odpowiedziała, że „zarzut uprawiania miłości lesbijskiej nie jest hańbiący”.

Ostatecznie sąd wydał wyrok na korzyść Zofii, skazując Jerzego Plewińskiego na tygodniowy areszt, grzywnę oraz zwrot kosztów sądowych. Niemniej, jego apelacja zakończyła się uniewinnieniem, na co wpływ miał również inny przypadek, w którym Henryk Butkiewicz, wydawca „Kuriera Czerwonego” (miesiąca należącego do tego samego koncernu co „Express Poranny”), również został uniewinniony w podobnej sprawie. Kolejna sprawa, która dotyczyła Stanisława Antoniego Wotowskiego, prywatnego detektywa, rozprowadzającego donos o Sadowskiej do instytucji publicznych, również zakończyła się jego uniewinnieniem na etapie pierwszej instancji.

W 1925 roku Zofia Sadowska stanęła przed sądem Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej, a następnie przed Naczelną Izbą Lekarską. Pod koniec roku 1926, sąd orzekł o jej winie za „czyny niezgodne z etyką lekarską”, co skutkowało rocznym zawieszeniem jej prawa do wykonywania zawodu.

Dalsze życie

Skandal, który miał miejsce w życiu Zofii Sadowskiej, znacząco wpłynął na jej dalszą karierę naukową. W latach dwudziestych aktywnie uczestniczyła w co najmniej czterech pierwszych samochodowych Rajdach Pań, pokazując swoje zdolności i pasję do motoryzacji. W końcówce lat trzydziestych postanowiła zmienić miejsce zamieszkania, przynosząc nowe otoczenie dla swojego życia zawodowego, kiedy to przeniosła się do gabinetu przy pl. Trzech Krzyży 8.

Podczas II wojny światowej, Zofia Sadowska pozostała w Warszawie, gdzie angażowała się w pomoc w szpitalach polowych. Jej działalność w tym trudnym okresie był niezwykle cenna i nieoceniona. Po zakończeniu wojny objęła funkcję prezesi Koła Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej na Okęciu, co świadczy o jej silnym zaangażowaniu w życie społeczne.

Zmarła w 1960 roku, mając 73 lata. W swoim testamencie zapisała cały swój majątek Helenie Suskiej (po mężu Szwejcer). W prasie, na łamach „Życia Warszawy”, opublikowano nekrolog, w którym pomylono jej tożsamość, nazywając ją dr Marią Sadowską. Z racji braku kontaktów z rodziną, sprawy pogrzebu załatwili jej znajomi z kręgów medycznych. Zofia Sadowska spoczęła na warszawskich Powązkach, w kwaterze 29, w rzędzie 1, w grobie 10, obok swojej matki, która na swoim nagrobku została podpisana jako Zofia Kowalkowska, 1 voto Sadowska.

Historia badań

Postać Zofii Sadowskiej, jako znakomitej lekarki i badaczki, została historycznie zepchnięta w niepamięć z powodu skandalu obyczajowego, jaki ją dotknął. Wspomnienia na jej temat są nieliczne, a wśród tych, którzy ją pamiętają – Roman Pachucka, Andrzej Wierzbicki, oraz Józef Mieczysław Pfeiffer – niewiele mówią o jej życiu prywatnym oraz o czasie między 1923 a 1927 rokiem. Tylko Irena Krzywicka w swoim opisie nawiązuje do tzw. „skandalu lesbijskiego”.

Dopiero na początku XXI wieku temat Zofii Sadowskiej został na nowo podjęty przez twórczynie kalendarium „LESteśmy – byłyśmy”. Wśród tych, którzy przyczynili się do rehabilitacji jej postaci, wyróżnia się Krzysztof Tomasik, autor książki „Homobiografie” z 2008 roku, a także Wojciech Szot, który w 2020 roku wydał publikację „Panna doktór Sadowska”. W ciągu ostatnich lat, Agnieszka Weseli, jako historyczka, zainicjowała cykliczne wydarzenia w Warszawie, obchodząc symboliczne urodziny Zofii Sadowskiej od 2012 roku.

---

Oceń: Zofia Sadowska

---