Zbigniew Antoni Kruszewski

---

Życiorys

Młodość i okres II wojny światowej

Zbigniew Antoni Kruszewski to syn Tadeusza oraz Ireny Grabowskich. Jego dziadek, Antoni Grabowski, był aktywnym esperantystą, co miało wpływ na szerokie horyzonty intelektualne rodziny. W czasach II wojny światowej uczęszczał na tajne nauczanie w Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego w Warszawie, co pozwoliło mu na zdobycie wiedzy w trudnym okresie okupacji.

W 1943 roku dołączył do organizacji Szare Szeregi, przyjmując pseudonim „Jowisz” i obejmując stanowisko hufcowego. Aktywnie brał udział w akcjach sabotażowych oraz w szkoleniach wojskowych. Jego zadania obejmowały m.in. obserwację ruchów wojsk wroga na linii wschód-zachód. Z sukcesem przeszedł szkolenie w zakresie podoficerów.

W maju 1944 roku, jako instruktor w Zawiszy, złożył przysięgę na rotę Armii Krajowej. Po wybuch powstania warszawskiego walczył w Śródmieściu w plutonie 112, biorąc udział w Grupie Bojowej „Krybar” przy ul. Smulikowskiego. Jego misje obejmowały również organizację poczty polowej w Głównej Kwaterze Szarych Szeregów „Pasieki”. Po aresztowaniu przez Gestapo w Wilanowie, zdołał uciec podczas transportu i dotrzeć na Mokotów, gdzie kontynuował swoje działania, przesyłając meldunki do Siekierki oraz Sadyby.

Po upadku powstania, opuścił Warszawę z pułkiem piechoty Armii Krajowej. Po przetransportowaniu do Stalagu X B w Sandbostel, pracował w trudnych warunkach. Po wojnie, gdy siły kanadyjskie wyzwoliły oboz, dostał się do Holandii, gdzie wstąpił do 1 Dywizji Pancernej Polskich Sił Zbrojnych, dowodzonej przez gen. Stanisława Maczka. Przeszedł przez Francję do Włoch, gdzie przydzielono go do 2 Korpusu Polskiego oraz 12 Pułku Ułanów Podolskich, a jednocześnie uczył się w liceum w Matino.

Emigracja i kariera naukowa

Po demobilizacji, Kruszewski postanowił zostać na emigracji i udał się do Londynu. Tam brał udział w działaniach Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia, pracując jednocześnie fizycznie i studiując w Wyższej Szkole Nauk Politycznych. Jego dalsza edukacja odbywała się w Polskim Kolegium Uniwersyteckim w Londynie oraz Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie.

W 1952 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1957 uzyskał obywatelstwo amerykańskie. Studiował na wydziale Stosunków Międzynarodowych Northwestern University, a następnie na University of Chicago, gdzie obronił doktorat, na podstawie pracy dotyczącej powojennego kształtowania polskich granic. Jego kariera akademicka rozwijała się na Uniwersytecie Stanu Nowy Jork, a w latach 1968-1970 był asystentem profesora, by następnie zostać starszym wykładowcą aż do 1972 roku, kiedy to otrzymał tytuł profesora zwyczajnego nauk politycznych.

Zbigniew Kruszewski aktywnie wspiera polskie inicjatywy naukowe za granicą, pozostając członkiem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. Był fundatorem katedry Polish Studies na Uniwersytecie w Chicago oraz wielu stypendiów dla polskich studentów w USA. Pracował jako stały profesor wizytujący na Uniwersytecie Warszawskim oraz prowadził wykłady na Wschodniej Szkole Letniej UW. W okresie po 1990 roku angażował się w organizację seminarium dla amerykańskich intelektualistów związanych z Smithsonian Institution.

W jego działalności naukowej w szczególności dominują zagadnienia dotyczące granic i terenów przygranicznych. Napisał monografię dotyczącą polsko-niemieckiej granicy, za którą uzyskał stypendium w USA, co umożliwiło mu przyjazd do Polski w 1959 roku w celu zbierania materiałów do książki.

W ciągu swojej kariery Kruszewski był wykładowcą na wielu renomowanych uczelniach, w tym w London School of Economics and Political Science oraz na uczelniach japońskich i europejskich. Pracował również jako gościnny wykładowca na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.

Działalność publiczna i społeczna

W swojej działalności, Kruszewski aktywnie uczestniczył w polskim harcerstwie oraz w Polskim Ruchu Wolnościowym. Działał w Kasie im. Józefa Mianowskiego – Fundacji Popierania Nauki oraz brał udział w inicjatywach na rzecz Polonii amerykańskiej oraz praw człowieka.

Był również zaangażowany w pomoc dla praw mniejszości, w tym czarnoskórych obywateli Stanów Zjednoczonych oraz meksykańskich imigrantów, a także wspierał działalność kombatancką w Polsce. Jego wysiłki doprowadziły do powstania Muzeum Holocaustu w El Paso, gdzie został dyrektorem tej placówki.

W 1995 roku, reprezentując powstańców warszawskich i Kongres Polonii Amerykańskiej, wziął udział w debacie w Klubie 13 Muz z Philippem von Bismarckiem, storpedowaną w czasach wojny. Dzięki jego zaangażowaniu, Muzeum w Peenemünde wzbogaciło się o dokumentację dotyczącą losów robotników przymusowych oraz działalności AK. Swoje wspomnienia złożył w Muzeum Powstania Warszawskiego, gdzie również wygłaszał prelekcje dotyczące tej tematyki.

Od 1952 roku, Kruszewski był aktywnym członkiem Kongresu Polonii Amerykańskiej, w którym pełnił wiele ról organizacyjnych oraz językowych, w tym funkcje wiceprezesa oraz prezesa Związku Studentów Polskich w USA. Jego aktywność dotyczyła także Polskiego Związku Filatelistów i organizacji kulturalnych, takich jak orkiestra symfoniczna w El Paso.

Współtworzył Fundację Instytut Armii Krajowej w Lublinie, angażując się w promowanie polskiej historii i kultury w zastosowaniach naukowych oraz społecznych.

Publikacje

Zbigniew Antoni Kruszewski jest uznawanym autorem wielu cennych prac naukowych, które koncentrują się na granicach, regionach granicznych oraz zagadnieniach etnicznych. Jego wkład w tę dziedzinę jest szczególnie widoczny dzięki publikacji monografii, która jako pierwsza w języku angielskim porusza temat powojennej granicy polsko-niemieckiej. Publikacja ta, zatytułowana The Oder-Neisse Boundary and Poland’s Modernization: the Socioeconomic and Political Impact (Granica na Odrze i Nysie i modernizacja Polski: oddziaływanie socjoekonomiczne i polityczne), ukazała się w 1972 roku w Stanach Zjednoczonych.

W tym samym roku Kruszewski obronił doktorat, który nosił identyczny tytuł, publikując go nakładem Praeger Publishers w Nowym Jorku. Poza tym, w 1972 roku zredagował także monografię zbiorową pod nazwą Chicanos and Native Americans: the Territorial Minorities, wydaną w Engelwood Cliffs w 1973 roku. W 1982 roku opublikował pracę zbiorową Politics and Society in the Southwest: Ethnicity and Chicano Pluralism, której miejsce wydania to Boulder w Kolorado, a w 2009 roku pojawiła się zbiorowa publikacja Human Rights along the U.S.-Mexican Border: Gender Violence and Insecurity, wydana w Tucson.

Kolejnym jego znaczącym dziełem z 2013 roku jest War that Can’t be Won: Binational Perspectives on the War on Drugs, również opublikowana w Tucson. Do grona jego licznych artykułów, które zyskały uznanie w środowisku akademickim, należą prace takie jak Poles in the Newly Independent States of Lithuania, Belarus and Ukraine, wydana przez MacMillan Press w 1998 roku oraz jej rozszerzona wersja Poles in the Newly Independent States of Lithuania, Belarus and Ukraine: A Case Study of Inherited Past and Uncertain Future, wydana w Boulder w tym samym roku.

Warto również zaznaczyć, że swój bogaty księgozbiór politologiczny przekazał Bibliotece Głównej Uniwersytetu Szczecińskiego, co świadczy o jego zaangażowaniu w rozwój nauki oraz kultury akademickiej w Polsce.

Życie prywatne

W życiu prywatnym Zbigniewa Antoniego Kruszewskiego ważne wydarzenia z jego dzieciństwa mają swoje ślady w dalszym etapie jego życia. Zaledwie w wieku dwóch lat pożegnał się z ojcem Tadeuszem Kruszewskim, który zmarł w tym czasie. Jego matka, Irena z Grabowskich, pełniła rolę nauczycielki w Szkole Powszechnej nr 80 w Warszawie, jednak los okazał się wyjątkowo okrutny, gdyż zginęła w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück.

W kontekście rodziny warto również wspomnieć o jego starszym bracie, Januszu Kruszewskim, znanym pod pseudonimem „Drut”. Janusz miał swoje miejsce w historii, będąc żołnierzem pułku „Baszta” w czasie powstania warszawskiego, co dodatkowo potwierdza bohaterską tradycję rodziny Kruszewskich. Po latach Zbigniew stracił również swoją żonę, June Marię Sadowską-Kruszewską, która odeszła w 2015 roku, pozostawiając za sobą niezatarty ślad w jego sercu.

Muzyka klasyczna to jego pasja, która ożywia jego duszę i dostarcza wielu artystycznych przeżyć. Po wielu latach życia, Zbigniew osiedlił się w El Paso, co oznaczało nowy rozdział w jego historii. W tym miejscu powołał do istnienia Fundusz Rodziny Kruszewskich, co świadczy o jego chęci wspierania bliskich oraz integrowania rodziny w trudnych czasach.

W kulturze

Postaci Zbigniewa Antoniego Kruszewskiego oraz jego osiągnięciom została poświęcona istotna publikacja autorstwa prof. Beaty Halickiej, związanej z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu. Książka nosi tytuł Życie na pograniczach. Zbigniew Anthony Kruszewski. Biografia i została wydana w Warszawie w 2019 roku. Istotnym wydarzeniem jest również publikacja w języku angielskim, zatytułowana Life in the Borderlands. Z. Anthony Kruszewski. A Biography, która ukazała się w Leiden w 2021 roku.

Odznaczenia

Lista odznaczeń przyznanych Zbigniewowi Antoniemu Kruszewskiemu przedstawia się następująco:

• krzyż Orderu Krzyża Niepodległości, nadany w 2015 roku,
• krzyż komandorski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, przyznany w 2019 roku,
• złota odznaka honorowa Gryfa Zachodniopomorskiego, przyznana w 2016 roku,
• medal za zasługi dla Miasta Szczecina, otrzymany w 2018 roku.

---

Oceń: Zbigniew Antoni Kruszewski

---