Stanisław Poniatowski (podskarbi litewski)

---

Życiorys

Stanisław Poniatowski, będący bratankiem króla, przyszedł na świat jako syn Kazimierza oraz Apolonii Ustrzyckiej. Wiosną 1772 roku rozpoczął długą podróż konną po Anglii, która trwała kilka miesięcy, a następnie spędził osiem miesięcy na studiach w Cambridge. Jego posiadłości w okolicach Warszawy obejmowały kompleks dóbr z siedzibą w Górze i Nowym Dworze, a także jurydykę Skaryszew oraz wsie, takie jak Kamion, Grochów, Gosław oraz Kawęczyn, które nabył w 1780 roku od biskupa płockiego. Już w roku 1781 zainaugurował nową jurydykę w Kamionie.

Na Ukrainie, w roku 1780, kupił starostwo korsuńskie od Kaspra Rogalińskiego, gdzie zaaranżował swoją rezydencję. W kolejnym roku nabył także starostwo winnickie, a w 1785 roku uzupełnił swoje kolekcje, nabywając dobra Horochów na Wołyniu.

W swojej karierze politycznej, Poniatowski był posłem podlaskim na sejm w 1776 roku, a później posłem z ziemi warszawskiej na sejmy w 1778 oraz 1780 roku. W latach 1782-1789 piastował stanowisko szefa Regimentu Gwardii Pieszej Koronnej, a między 1784 a 1791 rokiem był podskarbim wielkim litewskim, wielokrotnie odgrywając rolę posła. W 1780 roku został wybrany marszałkiem stanu rycerskiego na sejmie, na którym bronił Kodeksu Zamoyskiego, a od 1776 roku był aktywnym członkiem Komisji Edukacji Narodowej. Cieszył się dużym zaufaniem Stanisława Augusta, który zabiegał o niego, proponując mu możliwość przejęcia tronu po Katarzynie II, co zaowocowało debiutem w wielkiej polityce.

W roku 1780 towarzyszył Katarzynie II podczas jej spotkania z Józefem II w Połocku oraz w Mohylewie, a następnie objął stołek marszałka Rady Nieustającej. Uczestniczył także jako członek konfederacji Sejmu Czteroletniego w 1788 roku. W tymże roku był także konsyliarzem Departamentu Skarbowego Rady Nieustającej.

W grudniu 1790 roku Poniatowski zrezygnował z urzędu podskarbiego wielkiego litewskiego oraz innych godności cywilnych i wojskowych, co spotkało się z negatywną reakcją społeczeństwa. Jako jeden z liderów stronnictwa królewskiego, opowiedział się za Konstytucją 3 Maja, choć krytycznie ocenił jej trwałość. Po ogłoszeniu konstytucji, w listopadzie 1791 roku, wyjechał do Wiednia. Tam, na prośbę Stanisława Augusta, rozpoczął rozmowy z Leopoldem II oraz Kaunitzem, mające na celu zdobycie wsparcia Austrii dla Polski i konstytucji.

W dniu 17 października 1792 roku przystał do konfederacji targowickiej w Rzymie. W 1794 roku zakupił pałac przy via della Croce, oraz rezydencję poza murami Rzymu przy via Flaminia. Mimo obecności podczas Sejmu grodzieńskiego w 1793 roku, nominowany został do Komisji Edukacji Narodowej. Powrócił do Polski w 1795 roku, jednak po krótkim czasie ponownie wyjechał do Włoch, sprzedając swoje majątki w kraju.

Poniatowski, jako miłośnik sztuki, założył szkołę malarstwa w Warszawie. Na swoich rozległych posiadłościach na Ukrainie wprowadził reformy czynszowe. Po rozbiorach oraz wyprzedaży majątków, osiedlił się w Austrii, a następnie w Rzymie, gdzie nabył willę przy Via Flaminia oraz stworzył kolekcję światowej klasy obrazów, rzeźb i kamei, która została sprzedana Anglikowi Sykesowi w 1826 roku. Zgromadził również znaczną część archiwum Stanisława Augusta.

W Rzymie Poniatowski był w związku z szewcową Cassandrą Luci, która często doświadczała przemocy ze strony swojego męża. Udzielając jej ochrony, rozpoczął z nią związek, owocujący kilkorgiem nieślubnych dzieci. Mimo, iż dwie córki i trzech synów mogło dziedziczyć jego nazwisko, nie przysługiwał im tytuł książęcy, co prowadziło do konfliktów z Kurią Rzymską. W związku z tym postanowił przenieść się do Wielkiego Księstwa Toskanii, gdzie udało mu się zrealizować swoje intencje.

W latach 1820-1823 Poniatowski osiedlił się w Toskanii, a w 1823 roku kupił Palagio delle Pini, starą willę w Rovezzano koło Florencji. Dwa lata później nabył Palazzo Capponi (znany również jako Palazzo Bastogi), który stał się centralnym miejscem dla jego rodziny oraz bogatej kolekcji sztuki. W tym samym okresie, na Via Ponte alle Mosse, zakupił Palazzo Guadagni, również znane jako Palazzo Poniatowski Guadagni, na którym widnieje herb Poniatowskich. Poza tym, w rejonie Florencji, kupił Villa Letizię w Livorno (obecną Villa Poniatowski) oraz Villa di Monterotondo (Villa Maurogordato) i stare opactwo San Lorenzo w Coltibuono w gaiole in Chianti koło Sieny.

Stanisław Poniatowski zmarł nagle 13 lutego 1833 roku. Początkowo pochowany w kościele w swoich dobrach Monte Rotondo, jednak później jego ciało przeniesiono do kościoła Św. Marka we Florencji, gdzie synowie, Karol i Józef, wznieśli mu nagrobek, który został wykonany w 1857 roku przez I. Villę. Rzeźba ta miała przypominać o jego zasługach na rzecz reformy czynszowej chłopów.

Odznaczenia

Stanisław Poniatowski, jako postać o znaczącym dorobku, otrzymał liczne odznaczenia, które świadczą o jego wpływie i uznaniu w XVIII wieku.

• Order Orła Białego – nadany przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów w roku 1772,
• Order Świętego Stanisława – otrzymany w 1770 roku, również od Rzeczypospolitej Obojga Narodów,
• Order Świętego Andrzeja – przyznany przez Imperium Rosyjskie w 1777 roku,
• Kawaler Orderu Maltańskiego – nobilitacja w 1797 roku przez Katolicki Wielki Przeorat w Rosji.

Życie prywatne

W 1830 roku, po śmierci żony, Cassandra poślubiła księcia. W wyniku tego związku, książę doczekał się dwóch synów, którzy zostali przez niego legalnie uznani przed jego zgonem. Byli to: Józef Michał, który zasłynął jako kompozytor operowy oraz dyplomata włoski i francuski, a także Karol. W 1848 roku, obaj synowie księcia otrzymali włoski tytuł książęcy, co przyczyniło się do powstania współczesnego rodu książęcego Poniatowskich di Monte Rotondo, który łączył w sobie elementy zarówno włoskie, jak i francuskie.

Córki księcia, korzystając z rodzinnych tradycji i wpływów, zdecydowały się na małżeństwa z przedstawicielami włoskiej arystokracji. Warto również wspomnieć, że jedna z wnuczek, margrabianka Maria Anna di Ricci, wyszła za mąż za Aleksandra Walewskiego, znanego naturalnego syna cesarza Napoleona I oraz Marii Walewskiej. Należy zaznaczyć, że po trzech latach od tego wydarzenia, książe był ostatnim osobą uprawnioną do tytułu.

Twórczość

W twórczości Stanisława Poniatowskiego, ważne miejsce zajmuje jego diariusz, który opisuje podróż do Niemiec z 1784 roku. Dokument ten, znany jako Dyaryusz podróży, datowany na 11 maja, jest cennym źródłem wiedzy o tamtym czasie. Rękopis przechowywany jest w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich i oznaczony sygnaturą 1808/I. Pierwsza edycja tej pracy została przygotowana przez Jacka Wijaczkę i wydana w Kielcach w 2002 roku, a jej szczegóły można znaleźć w publikacji „Prace Instytutu Historii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach”, numer 30. ISBN 83-7133-160-6.

Kolejnym istotnym dziełem jest pamiętnik autorstwa Poniatowskiego, znany jako Notices biographiques du Prince Stanislas Poniatowski écrites sous sa dictée. Rękopis ten znajduje się w archiwum Poniatowskich we Francji i aktualnie jest deponowany w Archives Nationales w Paryżu. Wydanie tego dzieła przez J. Korzeniowskiego ukazało się w czasopiśmie „Revue d’Histoire Diplomatique” w tomie 9 w roku 1895, numer 4. Dodatkowo, polski przekład tej pracy, wzbogacony o drobne uzupełnienia oraz kilka innych dokumentów i listów, został wydany przez J. Łojka w 1979 roku pod tytułem Pamiętniki synowca Stanisława Augusta.

---

Oceń: Stanisław Poniatowski (podskarbi litewski)

---